جنوب آسیا در آستانه خفگی / آلودگی هوا اکوسیستم هند تا بنگلادش را در مسیر ویرانی قرار داده است

به گزارش تجارت نیوز، به طور سنتی جشنواره هندوها در دیوالی بهانه‌ای است برای دور هم جمع شدن خانواده‌ها، اما در هفت سال گذشته، وامیکا گروور، ۳۲ ساله، به دلیل بدتر شدن کیفیت هوای شهر از خانه‌اش در دهلی فرار کرده است.

گروور که از سرطان لنفوم هوچکین جان سالم به در برده در این باره به فارین پالسی گفت: «در چند سال گذشته احساس تنگی نفس داشته‌ام و حس می‌کنم ریه‌هایم بار زیادی را تحمل می‌کنند. قبلا احساس می‌کردم که ترقه‌ها در طول دیوالی کیفیت هوا را بدتر می‌کنند، اما اکنون در طول سال هوا دائما آلوده است و برای همه مشکلاتی به لحاظ سلامتی ایجاد می‌کند.»

وقتی زنگ خطر در دهلی نو به صدا درآمد!

پایتخت هند از ماه اکتبر آلودگی هوای نگران‌کننده‌ای را گزارش کرده، به طوری که شاخص کیفیت هوا (AQI) به طور معمول از ۳۰۰ – سه برابر بالاتر از آستانه ایمن ۱۰۰ – عبور کرد که معادل کشیدن حدود ۱۱ نخ سیگار در روز است. اواخر اکتبر، یکی از متخصصان ریه هندی به افراد مبتلا به بیماری‌های مزمن ریه یا قلب و کسانی که توانایی مالی دارند، توصیه کرد که به مدت شش تا هشت هفته «دهلی را ترک کنند».

همزمان پلتفرم‌های نظارت بین‌المللی در چند ماه گذشته بارها سطوح خطرناک بیش از ۱۰۰۰ را در بخش‌هایی از دهلی ثبت کرده‌اند، اگرچه برنامه دولتی میزان آلودگی را در حدود ۵۰۰ محدود می‌کند، محدودیتی که هنگام راه‌اندازی شاخص ملی در سال ۲۰۱۴ تعیین شده بود. به باور گروهی از ناظران تصاویر ساختمان‌های پوشیده از دود، یادآور پکن یک دهه پیش است، زمانی که بحران آلودگی پایتخت چین تیترهای بین‌المللی را به خود اختصاص داد.

اما درست در شرایطی که چین از وضعیت هوا به عنوان شرمساری ملی یاد کرد و برای بهبود کیفیت هوا در پایتخت خیز برداشت، هند تا حد زیادی این بحران را عادی جلوه داده است. دولت همچنان شدت آن را کم‌اهمیت جلوه داد و استانداردهای جهانی AQI و داده‌های مربوط به مرگ‌و‌میر ناشی از آلودگی هوا را زیر سوال می‌برد.

جنوب آسیا رکورد زد

با این حال، فقط پایتخت نیست که مردم در آن در احساس خفگی می‌کنند. طبق گزارش مرکز تحقیقات انرژی و هوای پاک (CREA)، سازمان تحقیقاتی مستقل بین‌المللی، غازی‌آباد در ماه نوامبر به عنوان آلوده‌ترین شهر هند رتبه‌بندی شد و پس از آن نویدا و دهلی قرار گرفتند.

مانوج کومار، تحلیلگر آلودگی هوا و بخش برق فعال در تیم CREA در هند، به فارین پالیسی گفت: «زیست توده مسکونی، صنایع، نیروگاه‌ها، حمل‌ونقل و گرد و غبار ناشی از ساخت و ساز منابع اصلی آلودگی در دهلی و مناطق اطراف آن هستند.» او در ادامه افزود: «آلودگی هوا در زمستان در شمال هند به دلیل چندین عامل برجسته است، اما بقیه فصول نیز به دلیل بارهای بالای انتشار گازهای گلخانه‌ای آلوده هستند.»

این یک مساله فصلی نیست، بلکه یک مشکل در تمام طول سال در سراسر جنوب آسیا است. جنوب آسیا محل زندگی برخی از آلوده‌ترین کشورهای جهان است. طبق گزارش شرکت نظارت بر هوای سوئیسی IQAir، بنگلادش، پاکستان، هند و نپال در سال 2024 در میان 10 کشور برتر با بدترین غلظت PM2.5 – ذرات ریز مضر برای سلامت انسان – بودند.

طبق گزارش بانک جهانی در سال ۲۰۲۳، آلودگی هوا سالانه باعث مرگ زودرس حدود ۲ میلیون نفر در این منطقه می‌شود و تلاش‌ها برای بهبود کیفیت هوا می‌تواند سالانه جان بیش از ۷۵۰ هزار نفر را نجات دهد. حدود ۶۰ درصد از جمعیت در مناطقی زندگی می‌کنند که «ذرات گرد و غبار از حداقل استاندارد کیفیت هوای سازمان بهداشت جهانی (WHO) فراتر می‌رود».

انفعال در برابر مرگ خاموش

شیش تیواری، که رهبری تیم هوایی مرکز بین‌المللی توسعه یکپارچه کوهستان (ICIMOD)، سازمان بین دولتی مستقر در نپال، را بر عهده دارد، در این باره گفت آلودگی ناشی از پخت‌وپز خانگی با سوخت جامد مانند چوب و زغال سنگ؛ سوزاندن زباله؛ انتشار گازهای صنعتی و وسایل نقلیه و آتش‌سوزی‌های گاه به گاه جنگل‌ها، عوامل اصلی آلودگی هوا در جنوب آسیا هستند. او افزود که منابع انتشار محلی، هواشناسی و تاثیرات حوزه هوایی، تاثیر منطقه‌ای ایجاد می‌کنند و باعث افزایش دوره‌ای PM2.5 و بدتر شدن آلودگی می‌شوند.

به گفته این کارشناس: «شهرها به دلیل مهاجرت از مناطق روستایی و فعالیت‌های انسانی مرتبط، آلوده‌تر هستند. هوا در طول دهه گذشته تمیزتر نبود سطح آلودگی بالا بوده و امروزه به دلیل نظارت بهتر و آگاهی بیشتر، بیشتر قابل مشاهده است.» شهرهای بزرگ آسیای جنوبی در طول دهه گذشته شبکه‌های نظارتی اضافی تعریف کرده اند، اگرچه تحلیل‌گران خاطرنشان می‌کنند که بسیاری از ایستگاه‌ها عمدتا در مناطق شهری متمرکز شده‌اند. هند ۹۶۶ ایستگاه فعال در ۴۱۹ شهر دارد اما تنها ۲۶ ایستگاه در مناطق روستایی مستقر است. تقریبا ۳۰ ایستگاه نپال به شکلی جزئی وضعیت هوا را پوشش می‌دهند.

بنگلادش ۳۱ ایستگاه دارد که تنها ۱۶ ایستگاه داده‌های منظم ارائه می‌دهند، در حالی که فعالان در پاکستان می‌گویند که مانیتورها فاقد دسترسی سراسری هستند. هزینه‌های بالای نصب مانیتورهایی با قرائت‌های دقیق، همچنان شبکه جامع در بسیاری از شهرهای آسیای جنوبی که با کمبود بودجه مواجه هستند را محدود می‌کند. مقامات دهلی و استان پنجاب پاکستان با اتهاماتی مبنی بر دستکاری داده‌های آلودگی مواجه شده‌اند و ویدیوهای ویروسی از پایتخت هند نشان می‌دهد که آب‌پاش‌های آب برای نظارت بر دستگاه‌ها جهت کاهش قرائت‌ها استفاده می‌شوند.

احمد رفیع عالم، وکیل محیط‌زیست پاکستانی و فعال هوای پاک، گفت: «هیچ بودجه‌ای اختصاص داده نشده و هر پولی که خرج می‌شود، صرف مه یا توپ‌هایی برای زدودن مه می‌شود که کاملا بی‌اثر هستند و به وضوح کار نمی‌کنند.» توپ‌های فوق مه را برای پراکنده‌کردن آلاینده‌ها می‌پاشند، از همین رو کارشناسان در مورد کارایی آن‌ها در مهار آلودگی هوا تردید دارند.

چالش مُسری

آلودگی آسیای جنوبی مساله‌ای فرامرزی است و سراسر شهرها، ایالت‌ها و کشورها را درگیر کرده است. مطالعات نشان می‌دهد که این منطقه مملو از آلاینده‌ها است که عمدتا از داخل خود آسیای جنوبی منتقل می‌شوند، از جمله دود ناشی از سوزاندن بقایای محصولات کشاورزی و انتشار گازهای صنعتی.

محققان همچنین خاطرنشان می‌کنند که کوه‌های عظیم این منطقه به عنوان مانعی عمل می‌کنند که مانع از وزش بادهای تازه و به دام انداختن آلاینده‌ها می‌شوند و دشت هند و گنگ و دامنه‌های هیمالیا را به یک «کاسه باریک و غول‌پیکر» از آلودگی تبدیل می‌کنند.

طبق مطالعه بانک جهانی در سال ۲۰۲۵، در کاتماندو، ۱۷ درصد از آلودگی از سایر نقاط نپال و ۱۴ درصد از کشورهای دیگر می‌آید. احمد کامروزمان مجومدر، رئیس مرکز مطالعات آلودگی جوی مستقر در داکا، گفت که هوای آلوده‌ای که از کشورهای دیگر به بنگلادش جریان دارد و کیفیت هوای این کشور را به طور قابل توجهی بدتر می‌کند.

سوزاندن کاه در ایالت‌های شمالی هند، آلودگی را در شمال غربی بنگلادش، از جمله داکا، افزایش می‌دهد، در حالی که انتشار گازهای گلخانه‌ای از نیروگاه‌ها در ایالت‌های بنگال غربی، جارکند و اودیشا در هند به این مشکل می‌افزاید. دی اکسید گوگرد، اکسید نیتروژن و فلزات سنگین مانند سرب، آرسنیک و جیوه حتی از فاصله ۱۲۰۰ تا ۱۹۰۰ مایلی در مناطق صنعتی مبتنی بر زغال سنگ چین به بنگلادش می‌رسند.

به باور ماجومدر: «وقتی آلودگی هوا در کشورهای همسایه افزایش می‌یابد، آلودگی هوا در داکا نیز به طور نسبی افزایش می‌یابد. تحقیقات ما نشان می‌دهد که حداقل ۱۰ تا ۱۵ درصد از آلودگی هوای سالانه بنگلادش از کشورهای همسایه ناشی می‌شود.»

تهدیدی جدی برای اکوسیستم

آلودگی، کل اکوسیستم منطقه را تهدید می‌کند و به ایجاد ابرهای قهوه‌ای جوی حاوی آلاینده‌هایی مانند نیترات، گرد و غبار، ذرات خاکستر بادی و کربن سیاه کمک می‌کند. مطالعات نشان می‌دهد که کربن سیاه – که به آن «ابر آلاینده» نیز گفته می‌شود – قدرت گرمایش بیشتری نسبت به دی اکسید کربن دارد و می‌تواند تهدیدهای جدی برای اکوسیستم هیمالیا ایجاد کند. وقتی کربن سیاه روی برف و یخ می‌نشیند، سطح آن‌ها را تیره و باعث می‌شود نور خورشید بیشتری جذب کنند و سریع‌تر ذوب شوند.

کارشناسان هشدار می‌دهند که این امر خطرات طغیان دریاچه‌های یخچالی، سیل، از دست دادن تولید کشاورزی و سایر پیامدهای زیست‌محیطی، مانند اختلال در بارش‌های موسمی، را برای جوامع پایین‌دست تسریع می‌کند.

متیواری از ICIMOD، که با دولت‌های هشت کشور در منطقه هندوکش هیمالیا همکاری می‌کند، می‌گوید که توسل به رویکرد فرامرزی برای مقابله با بحران آلودگی هوای منطقه بسیار مهم است. به باور او: «کشورها باید برنامه‌های ملی قوی برای مدیریت کیفیت هوا، نقاط قوت نهادی و سازوکارهای تامین مالی ایجاد کنند. سپس می‌توانیم در مورد همکاری منطقه‌ای صحبت کنیم.»

وقتی الگوها نیاز به دگردیسی دارند!

بنگلادش، هند، نپال و پاکستان همگی سازوکارهای ملی خود را برای مبارزه با آلودگی هوا دارند، اما تحلیلگران می‌گویند برای دستیابی به پیشرفت واقعی، تغییر الگو در ظرفیت نهادی و حکمرانی مورد نیاز است. در شاخص حکومت خوب ۲۰۲۵ که توسط موسسه غیرانتفاعی چندلر مستقر در سنگاپور منتشر شده است، هر چهار کشور آسیای جنوبی امتیاز ضعیفی کسب کردند – پاکستان در بین این چهار کشور پایین‌ترین رتبه را داشت و پس از آن نپال، بنگلادش و هند قرار گرفتند.

سیاست ملی هوای پاک پاکستان در سال ۲۰۲۳ با هدف ارتقاء کیفیت سوخت، کنترل انتشار گازهای صنعتی و ممنوعیت سوزاندن محصولات کشاورزی تدوین شده، اما عالم می‌گوید اجرای آن با چالش‌هایی روبه‌رو است.

او افزود که آلودگی هوا هنوز به عنوان یک مساله خاص – محدود به پنجاب یا شهرهایی مانند لاهور و کراچی – به جای یک مساله سراسری تلقی می‌شود و مدیریت محیط زیست هنوز به عنوان یک اولویت حکمرانی شناخته نشده است. عالم تاکید دارد: «سیاست‌های فدرال در حالی وضع می‌شوند که ما حتی داده‌های آلودگی هوا را در مکان‌هایی مانند بلوچستان را نداریم. شهرهایی که در آن‌ها زندگی می‌کنیم سعی در کشتن ما دارند و تا زمانی که مشکل را اشتباه تشخیص دهیم – آن را به عنوان یک مساله منطقه‌ای و نه ملی ببینیم – هر ابتکار عمل سیاسی که انجام دهیم شکست خواهد خورد.»

زمانی که سیاست جای تخصص می‌نشیند!

در بنگلادش، قانون هوای پاک که در سال ۲۰۱۹ برای تشدید کنترل آلودگی تدوین شد، هنوز تصویب نشده است. ماجومدار می‌گوید این به دلیل اولویت سیاسی پایین، هماهنگی ضعیف نهادی، فشار گروه‌های صنعتی و اقتصادی و محدودیت‌های بودجه است.

در همین حال، نپال اولین طرح اقدام ملی مدیریت کیفیت هوای خود را در اواخر ماه اوت به عنوان تلاشی جامع‌تر برای مبارزه با آلودگی هوا در سطح ملی راه‌اندازی کرد. از سال ۲۰۰۸، این کشور هزینه کنترل آلودگی را بر فروش هر لیتر بنزین و گازوئیل وضع کرده، اما شفافیت کمی در مورد نحوه استفاده از ۱۶۰ میلیون دلار جمع‌آوری شده تاکنون در دسترس است.

رجینا ماسکی بیانجو، متخصص آلودگی هوا و استاد دپارتمان مرکزی علوم محیطی دانشگاه تریبهوان، بر این باورند که این هزینه می‌تواند به پر کردن شکاف‌های بودجه برای اقدامات مربوط به هوای پاک کمک کند. با این حال، آلودگی هوا با وجود شدت آن و افزایش آگاهی عمومی، اولویت اصلی سیاست‌گذاری نبوده است.

ماسکی بیانجو به فارین پالسی گفت: «ما بین بخش‌های مختلفی که مقصر اصلی آلودگی هوا هستند، هماهنگی نداریم. ما همچنین فاقد مطالعات منبع مناسب یا اهداف تعیین‌شده برای کاهش آلودگی در بخش‌های اختصاصی هستیم. ما برنامه‌های مدیریت آلودگی هوا را با فهرستی از اقدامات تدوین می‌کنیم، اما آن‌ها در نهایت به جای برداشتن گام‌های مشخص، به یک فهرست آرزوها تبدیل می‌شوند.»

در هند، برنامه ملی هوای پاک ۲۰۱۹ اهداف روشنی را تعیین کرد، از جمله کاهش آلودگی تا ۴۰ درصدی سطح PM10 تا سال‌های ۲۰۲۵-۲۰۲۶. با این حال، گزارش CREA در سال ۲۰۲۵ نشان داد که از ۲۵۳ شهری که ۸۰ درصد یا بیشتر داده‌های PM10 داشتند، ۲۰۶ شهر هنوز از استاندارد ملی کیفیت هوا دور هستند. مقامات در حال به‌کارگیری فناوری‌هایی مانند آب‌پاش‌ها و بارور کردن ابرها برای باران مصنوعی هستند، اما کارشناسانی مانند کومار می‌گویند که این اقدامات آشکارا ناکارآمد هستند و برای مهار آلودگی وسایل نقلیه و صنعتی در داخل و اطراف دهلی کارایی ندارند.

به باور کومار: «ما باید مسئولیت‌پذیر باشیم زیرا بدون مسئولیت‌پذیری هیچ پیشرفتی حاصل نخواهد شد. اگر فقط تمام نکات عملی برنامه ملی هوای پاک را اجرا کنیم، دهلی هوای پاک خواهد داشت. این غیرممکن نیست.»