اقتصاد ژاپن؛ همه از هیچ

جنگ، سونامی، زلزله و بمب هسته‌ای. هر یک از این فجایع به‌تنهایی لرزه بر اندام هرکسی می‌اندازد و این تصویر را در ذهن شکل می‌دهد که اقتصادی درگیر با این چالش‌ها، به‌طورقطع از هم می‌پاشد؛ اما ژاپن کشوری است که تمامی این اتفاقات را پشت سر گذاشته و تبدیل به یکی از اقتصادهای برتر آسیا و جهان شده است.

ژاپن در واقع ابرچالش‌های جهان را به چشم خود دیده، هوشمندانه آن‌ها را حل و تهدیدها را تبدیل به فرصت کرده است. علاوه بر تاریخی پرفرازونشیب، این کشور با کمبود منابع طبیعی نیز مواجه بوده است. به‌طورکلی اقتصاد این کشور با کمبود و مشکلات فراوانی دست‌به‌گریبان بوده اما این‌ها مانعی بر سر راه توسعه‌اش نشده است. در این مقاله می‌خواهیم اقتصاد این کشور را دقیق‌تر ببینیم و نحوه عبور آن از بزرگ‌ترین چالش‌های دنیا را بررسی کنیم.

انقلاب میجی سنگ بنای توسعه در اقتصاد ژاپن

بسیاری از محققین انقلاب میجی را نقطه عطفی در تاریخ ژاپن قلمداد می‌کنند. تا پیش‌ازاین انقلاب ژاپن کشوری یکپارچه نبود و دولت مرکزی تنها بر یک‌سوم کشور سلطه داشت. زمین‌داران بزرگ، بخش‌های دیگر کشور را به‌طور مستقل اداره می‌کردند. از سوی دیگر موانع بسیاری بر سر راه تجارت با جهان وجود داشت.

شغل افراد اغلب به‌صورت موروثی بود و خلاقیت و بهره‌وری در این زمینه دیده نمی‌شد. همچنین حمل‌ونقل نیز با محدودیت بسیاری مواجه بود و به‌طورکلی در آن زمان، ژاپن کشوری چند پارچه و سنتی بود.

انقلاب میجی در راستای نوسازی ژاپن اجرا شد و بنیاد نهادن سیستم کابینه‌ای، تدوین قانون اساسی، اصلاح سیستم حکومت محلی، سیستم آموزشی نوین و متحول ساختن حمل‌ونقل از جمله اقدامات اصلاحی این انقلاب بود.

در این دوره اصلاحات زیادی در ژاپن صورت گرفت که بعدتر بستر توسعه این کشور را فراهم ساخت. یکی از دلایلی که ژاپن توانست مدرنیته را با هزینه کم بپذیرد، پذیرش مذاهب مشترک و عدم به وجود آمدن تنش‌های مذهبی در آن دوران بود.

بمباران هسته‌ای: پایان تلخ جنگ جهانی دوم برای ژاپن

کمتر کسی است که از فاجعه انسانی یعنی تنها بمباران هسته‌ای در طول تاریخ بشریت بی‌خبر باشد. آمریکا با توافق شوروی سابق، دو بمب اتمی در شهر‌های هیروشیما و ناکازاکی ژاپن پرتاب کرد و داستان جنگ جهانی دوم را برای ژاپنی‌ها به تلخ‌ترین حالت ممکن به پایان رساند.

جنگ برای ژاپن، کشوری که در آن سال‌ها خود را در شرف تبدیل‌شدن به یکی از ابرقدرت‌های جهان می‌دید؛ دو میلیون کشته، ویرانی بیش از چهل درصد شهرها، تخریب تاسیسات صنعتی و تولیدی، سوختن مزارع، اضمحلال اقتصاد و مردمی پوست به استخوان چسبیده باقی گذاشت. نکته جالب‌توجه، برخورد این کشور با این فجایع بود.

ژاپن معجونی از سنت و پیشرفت‌گرایی ساخت

توقع می‌رفت ژاپن جز نابودی آمریکا؛ کشوری که چنین فاجعه انسانی برایش به میراث گذاشته است، آرزوی دیگری نداشته باشد؛ اما آن‌ها تصمیم گرفتند با ابزار مذاکرات دیپلماتیک جلوی خسارت‌های بیشتر به کشورشان را بگیرند. این دقیقا یکی از بازوهای توسعه در یک کشور است: توانایی مذاکره و گفت‌وگو.

بعد از جنگ، ژاپن دوباره شروع به نوسازی کرد. قانون اساسی‌اش را بر اساس صلح جهانی تغییر داد، ارتش را منحل و نظامیان را به خیل عظیم سازندگان کشور ملحق کرد. ژاپن معجونی از سنت و پیشرفت‌گرایی ساخت و آن را به اقتصاد ازهم‌پاشیده خود خوراند.

ژاپنی‌ها پس از جنگ به جای ستیزه‌جویی با آمریکا، تصمیم گرفتند با مذاکرات دیپلماتیک جلوی خسارت‌های بیشتر به کشورشان را بگیرند.

ژاپنی‌ها مدرنیته را مساوی با کنار گذاشتن قهری هر آنچه تا به امروز داشته‌اند ندیدند، بلکه متوجه شدند که نهادهای موجود در اقتصاد لزوما مانع پیشرفت نیستند و می‌توانند چون کمربندی از علم حتی فرآیند پیشرفت را بهبود بخشیده و سرعتش را زیاد کنند.

سونامی و ضربه‌ای دیگر به اقتصاد ژاپن

فاجعه هیروشیما و ناگازاکی تنها یکی از ابرچالش‌های ژاپن بود. در مارس سال 2011 زلزله‌ای به قدرت 9 ریشتر ژاپن را لرزاند. در این فاجعه بیش از 28 هزار نفر کشته‌ و 465 هزار نفر آواره شدند. سونامی حاصل از این زلزله به نیروگاه هسته‌ای فوکوشیما آسیب رساند و باعث نشت مواد رادیواکتیو شد.

سونامی رخ‌داده بی‌شک اقتصاد ژاپن را نیز تحت تاثیر قرار داد. 138 هزار ساختمان را ویران کرد. از سوی دیگر ژاپن نزدیک به 360 میلیارد دلار برای آسیب‌های اقتصادی هزینه کرد. بعدازاین فاجعه صنعت هسته‌ای ژاپن با مشکل جدی رو‌به‌رو شد و تولید برق این کشور تا 40 درصد کاهش پیدا کرد.

قطع برق به‌تبع فعالیت‌های صنعتی را تحت تاثیر قرار داد و آن‌ها را با رکود و کاهش بهره‌وری مواجه کرد. پس از زلزله شاخص‌های اقتصادی نیز نشان دادند که اقتصاد ژاپن حال خوشی ندارد. در سال 2011 تولید ناخالص داخلی ژاپن 0.7 درصد کمتر از سال 2010 بود.

از سوی دیگر شاخص رشد و صادرات افت شدیدی را تجربه کردند. این حادثه بازارهای مالی جهان را نیز تحت تاثیر قرار داد. زلزله، سونامی و انفجار نیروگاه هسته‌ای فوکوشیما 0.2 تا 1 درصد از میزان رشد اقتصادی ژاپن در شش‌ماهه اول سال 2011 را کاهش داد.

از سوی دیگر تشعشات هسته‌ای بر محصولات صادراتی این کشور نیز تاثیر گذاشت و آن‌ها را آلوده به مواد رادیواکتیو کرد. در نتیجه کشورهای مقصد از واردات کالاهای ژاپنی سرباز زدند.

ژاپن چه کشوری است؟

تا به اینجا نگاهی گذرا به تاریخ کشور ژاپن انداختیم و چالش‎های آن را رصد کردیم. در ادامه به بررسی کلی این کشور از منظر صنایع، منابع انسانی و منابع طبیعی خواهیم پرداخت.

بر اساس سرشماری که در سال 2015 انجام‌شده است، ژاپن جمعیتی بالغ‌بر 127 میلیون و 94 هزار و 745 نفر داشت. در آن سال کشور ژاپن از نظر جمعیت در رتبه یازدهم دنیا قرار داشته است. جمعیت زیاد به‌عنوان یک منبع اقتصادی می‌تواند هم به بلا تبدیل شود و هم به نعمت.

طبق آمار سال ۲۰۱۵ ژاپن با 127 میلیون نفر جمعیت، رتبه یازدهم جمعیتی را در جهان داراست.

داشتن جمعیت زیاد از یک‌سو کشورها را با چالش تامین نیازهای این جمعیت روبه‌رو می‌کند، از سوی دیگر می‌توان از این پتانسیل به‌عنوان نیروی انسانی مولد استفاده کرد. ژاپن از سال 1920 سیاست‌هایی در راستای کاهش جمعیت اجرا کرده است که سرشماری 2015 از موفقیت‌آمیز بودن این سیاست‌ها خبر می‌دهد.

نظام آموزشی در ژاپن قدمت زیادی دارد و سابقه آن در عصر مدرن به 150 سال می‌رسد. همچنین طبق آمار سال 2015 بیش از 61 درصد از فارغ‌التحصیلان دبیرستان‌ها، وارد کالج یا دانشگاه و بسیاری دیگر وارد کالج‌های دوساله یا مراکز فنی و حرفه‌ای می‌شوند که ژاپن از این نظر در رده سی و دوم جهان قرار می‌گیرد.

سیستم آموزشی ژاپن: کارخانه تولید انسان‌های توسعه‌یافته

سیستم آموزشی ژاپن از موفق‌ترین سیستم‌های آموزشی جهان است. به‌طوری‌که طبق آمار درصد افراد بی‌سواد در این کشور نزدیک به صفر است. دوره آموزشی این کشور شامل دوره شش‌ساله ابتدایی، سه‌ساله متوسط اول، سه‌ساله متوسط دوم و چهارساله دانشگاه است.

نکته جالب‌توجه این سیستم، عدم ایجاد حس ناخوشایند نسبت به مدرسه در دانش‌آموزان است. به‌طوری‌که غیبت دانش‌آموزان بسیار کم بوده و نسبت به مدرسه احساس تعلق‌خاطر دارند. بر اساس آمار 85 درصد دانش‌آموزان در ژاپن در مدرسه احساس خوشحالی می‌کنند.

ژاپن دقیقا نقطه شروع توسعه را هدف گرفته است و کودکان را متناسب با اصول توسعه تربیت می‌کند. در این کشور آموزش ابتدایی از مهم‌ترین قسمت‌های سیستم آموزشی است.

مدرسه توسعه، آغاز اقتصاد ژاپن

در ژاپن اتوبوس‌ به‌عنوان سرویس مدرسه وجود ندارد و دانش‌آموزان مسیر مدرسه تا خانه را با دوچرخه یا پیاده طی می‌کنند. ژاپنی‌ها به‌خوبی این موضوع را درک کرده‌اند که حفظ نهادهای سنتیِ موجود در جامعه، روند توسعه را تسریع می‌کند. دانش آموزان ژاپنی هنرهای سنتی خود را یاد می‌گیرند و با فرهنگ کشور خود بزرگ می‌شوند.

نکته جالب‌توجه این است که مدرسه به‌مثابه خانه‌ای راحت برای دانش‌آموزان است. مدارس در این کشور سرایدار ندارد و دانش‌آموزان خود ساختمان مدرسه را تمیز می‌کنند. در زمان کارِ نظافت، برای دانش‌آموزان موسیقی پخش می‌شود تا حس خوبی نسبت به این کار داشته باشند.

نظافت کلاس‌های درس در مدارس ژاپن خود یک کلاس توسعه است. در این زمان از دانش‌آموزان خواسته می‌شود هر کجایی را که حضور و فعالیت دارند، تمیز کنند. این کار به آن‌ها یاد می‌دهد که مسئولیت‌پذیر باشند.

تمیز کردن مدارس توسط خود دانش‌آموزان ژاپنی به آن‌ها مسئولیت‌پذیری، کار تیمی و تقسیم کار را آموزش می‌دهد.

در این پروسه کار تیمی از اهمیت بالایی برخوردار است. دانش‌آموزان باید باهم مشورت کرده و مسئولیت‌ها را بین خود تقسیم کنند. این کار از همان کودکی روحیه کار تیمی، قبول مسئولیت و تقسیم‌کار را در کودکان نهادینه کرده و پرورش می‌دهد.

این‌ها دقیقا ویژگی‌هایی است که یک جامعه برای قرارگیری در مسیر توسعه لازم دارد. در یک‌کلام می‌توان این‌گونه توصیف کرد که خروجی سیستم آموزشی ژاپن انسان‌هایی با پشتکار و اعتمادبه‌نفس بالا، کنجکاو، ریسک‌پذیر و دارای روحیه تیمی است.

بخش کشاورزی در اقتصاد ژاپن

کشور ژاپن به‌طور کامل با دریا احاطه ‌شده است و مرزهای آبی با کشورهای چین، کره جنوبی، کره شمالی و روسیه دارد. نزدیک به 70 درصد از خاک این کشور پوشیده از جنگل است در نتیجه‌بخش کوچکی از آن مناسب برای کشاورزی است.

سهم بخش کشاورزی در تولید ناخالص داخلی اقتصاد ژاپن 1.2 درصد و سهم این بخش در اشتغال نیز 3 درصد است. از 4 میلیون و 500 هزار هکتار زمین کشاورزی موجود در ژاپن، 2 میلیون و 465 هزار هکتار آن‌ها زیر کشت برنج هستند و مابقی به کشت چای، سبزی و میوه اختصاص داده می‌شوند.

اقتصاد ژاپن در تولید برنج به خودکفایی رسیده است اما 60 درصد از مواد غذایی دیگر موردنیازش را از کانال واردات به دست می‌آورد. در کشور ژاپن کمبود نیروی کار متخصص در بخش کشاورزی وجود دارد به همین دلیل از دسامبر سال 2016 این کشور کارگران خارجی متخصص را در مناطق استراتژیک کشاورزی خود استخدام کرده است.

ژاپنی‌ها با اینکه بخش کشاورزی کوچکی دارند اما با به‌کارگیری روش‌های مدرن داشت و برداشت، محصولات متنوع و با کیفیت مناسب و راندمان بالایی تولید می‌کنند.

باوجوداینکه برداشت در واحد سطح، در ژاپن بسیار بالا است اما با توجه به کوچک بودن این بخش و جمعیت بالا، این کشور توان پاسخگویی به نیاز داخلی خود را ندارد.

برنج با تولید 7 میلیون و 800 هزار تن در سال 2015، مهم‌ترین محصول کشاورزی اقتصاد ژاپن بود و از نظر میزان مصرف برنج ژاپن رتبه 9 جهان را دارد.

صنایع مهم اقتصاد ژاپن

بین سا‌ل‌های 1950 تا 1960 ژاپن از دید توریست‌ها کشوری سنتی و قدیمی بود و مکان جذابی برای بازدید به شمار نمی‌رفت؛ اما بعد از دهه 70 و شکوفایی ناگهانی صنعت و توسعه اقتصاد ژاپن، سیاست‌های این کشور به سمت استفاده هرچه بیشتر از صنعت توریسم سوق پیدا کردند.

در سال 2016 تعداد 24 میلیون و 39 هزار جهانگرد از ژاپن دیدن کردند که 22 درصد نسبت به سال قبل افزایش داشت و بالاترین میزان ورود جهانگرد به ژاپن از سال 1964 (المپیک توکیو) به بعد به‌حساب می‌آید.

قدرتی که هم‌اکنون ژاپن در عرصه جهانی به دست آورده، بر صنعت استوار است. تولید کالاهای الکترونیکی، ماشین‌آلات، کشتی و خودرو باعث شده است که ژاپن در بازارهای بین‌المللی بدرخشد.

تویوتا معروف‌ترین شرکت‌های خودروسازی ژاپن است و از نظر حجم تولید خودرو در رتبه یک دنیا قرار دارد.

خودروهای ژاپن یکی از معروف‎‌ترین تولیدات این کشور هستند. بخش بزرگی از پروسه تولید اتومبیل در ژاپن به‌وسیله ربات‌ها انجام می‌شود و این کشور نیمی از خودروهای تولیدی‌اش را صادر می‌کند.

تویوتا از معروف‌ترین شرکت‌های خودروسازی ژاپن است که در سال 2015 با تولید 10 میلیون دستگاه خودرو در رتبه اول جهان قرار گرفت.

خودروسازهای دیگر ژاپنی عبارت‌اند از نیسان (Nissan) با تولید نزدیک به 9 میلیون دستگاه در رتبه چهارم، هوندا با تولید نزدیک به 5 میلیون دستگاه در رتبه هفتم و شرکت سوزوکی با تولید نزدیک به 3 میلیون دستگاه رتبه دهم جهان را به خود اختصاص داده‌اند.

کالای ژاپنی در بازارهای جهانی

ژاپنی‌ها وسایل برقی و الکترونیکی تولیدی خود را به اقصا نقاط دنیا صادر می‎‌کنند و در این زمینه شهرت خاصی دارند. سیستم‌های صوتی خانگی، تلویزیون، رادیو، دوربین، قطعات کامپیوتر و تلفن همراه توسط شرکت‌های معروف ژاپنی چون سونی، توشیبا، پاناسونیک، جی وی سی، شارپ، کانن و نیکون تولید می‌شوند.

این کشور در صادرات تجهیزات و ماشین‌آلات صنعتی، رتبه پنجم را در جهان دارد. صنعت فولاد از صنایع مهم و استراتژیک اقتصاد ژاپن به‌حساب می‌آید.

ژاپن در سال 2016 با تولید 105 میلیون تن فولاد بعد از چین رتبه دوم جهان را به خود اختصاص داده است. ژاپن پنجمین کشور در صنعت برق بوده و با تولید 995 تراوات ساعت برق این رتبه را کسب کرده است.

بخش حمل‌ونقل در اقتصاد ژاپن

کشور ژاپن دارای سیستم حمل‌و‌نقل قدرتمندی است. سالانه نزدیک به 9 میلیارد سفر با قطار در ژاپن صورت می‌‏گیرد که این بالاترین نرخ در دنیا است. قطار سریع‌السیر Shinkansen، قطار سریع‌السیر با تعلیق مغناطیسی یا HSST Maglev، قطار خودکار یا AGT، مونوریل، قطار شهری و مترو در ژاپن استفاده می‌شود.

در توکیو نزدیک به 59 درصد از سفرهای شهری با قطار انجام می‌شود که از این نظر در رتبه یک جهان قرار دارد. به علت راحتی، امنیت، امکانات کامل و صرفه اقتصادی، راه‌آهن چنین محبوبیتی را میان ژاپنی‌ها به دست آورده است.

با توجه به این‌که ژاپن جزیره است، حمل‌‎‏ونقل هوایی نیز برای این کشور بسیار با اهمیت است. ژاپن دارای 175 فرودگاه است که در سال 2015 تعداد 117 میلیون مسافر و حدود 9 میلیون تن بار در این فرودگاه‌های جابه‌جا شده‌اند.

اقتصاد ژاپن و خطر کهولت نیروی انسانی

ژاپن کشوری فقیر از نظر منابع طبیعی است. این کشور با کمبود انرژی‌های فسیلی و مواد غذایی روبه‌رو است و به همین دلیل از این نظر همواره به واردات وابسته است.

تمامی انرژی فسیلی موردنیاز برای این کشور از خارج تامین می‌شود؛ اما همان‌طور که پیش‌تر گفتیم، این کشور در تولید برنج به خودکفایی رسیده است. از سوی دیگر با توجه به فراوانی جنگل، چوب مهم‌ترین منبع طبیعی ژاپن است.

ژاپن از دهه 80 و 90 میلادی شروع به کاهش تدریجی جمعیتش کرد. به‌نحوی‌که پیش‌بینی می‌شود تا سال 2050 جمعیت ژاپن از 126 میلیون نفر فعلی به 100 میلیون نفر کاهش پیدا کند. البته با توجه به حرکت جمعیت به سمت پیری، دولت ژاپن در سال‌های اخیر سیاست‌هایی را در راستای تشویق مردم به فرزندآوری بیشتر در پیش‌گرفته است.

کهولت سن نیروی انسانی یکی از مشکلات حال حاضر اقتصاد ژاپن است.

با توجه به قوانین سخت مهاجرت و کار در ژاپن و همچنین ملاحظات فرهنگی و اجتماعی ژاپنی‌ها، تامین نیروی کار از خارج از کشور نسبت به کشورهای توسعه‌یافته دیگر، سهم کمتری در اقتصاد ژاپن و بازار نیروی انسانی این کشور دارد. دولت ژاپن سعی می‌کند تا جایی که ممکن است با تشویق اشتغال زنان، بازنشسته‌ها و استفاده از روبات به سراغ نیروی کار خارجی نرود.

اقتصاد ژاپن در آمار

نرخ رشد تولید ناخالص داخلی اقتصاد ژاپن نوسان‌هایی داشته است؛ اما توانسته به‌سرعت به مسیر اصل خود بازگردد. شوک‌های نفتی، جنگ و سونامی علت‌های اصلی این نرخ‌های پایین بوده‌اند.

منبع داده‌‌‌ها: دفتر هیئت دولت ژاپن

همان‌طور که در نمودار بالا مشاهده می‌کنید در حال حاضر این کشور با رشد مثبت 0.7 توانسته رکودی که به آن گرفتار شده بود را پشت سر بگذارد.

منبع داده‌ها: وزارت امور داخله ژاپن

در نمودار بالا نرخ بیکاری در اقتصاد ژاپن نشان داده شده است. نرخ بیکاری این کشور تا جولای 2018 به 2.5 درصد رسیده است. به‌طورکلی این کشور توانسته به‌خوبی نیروی کار خود را آموزش دهد و کانالی میان بازار و سیستم آموزشی‌اش برقرار کند به‌طوری‌که در نهایت خروجی سیستم آموزشی جایگاه مناسب خود را در بازار کار به دست آورد.

ژاپن در شاخص‌های دیگر نیز وضعیت خوبی دارد و تا جولای 2018 تورمی برابر با 0.9 درصد و نرخ بهره منفی 0.1 درصد داشته است. بانک مرکزی این کشور برای تحرک بخشیدن به اقتصاد نرخ بهره را کاهش داده است. کمتر شدن سود بانکی نقدینگی سرگردان در اقتصاد را به سمت بازارهای دیگری چون بازار سهام سوق می‌دهد.

تورم منفی در اقتصاد ژاپن

اقتصاد ژاپن همواره تلاش کرده است که از تورم منفی جلوگیری کند چراکه داشتن تورم منفی برای یک اقتصاد اصلا خوب نیست.

تورم منفی باعث افزایش ارزش واقعی بدهی می‌شود، با افزایش ارزش واقعی بدهی، رکود تشدید شده و انگیزه سرمایه‌گذاران برای سرمایه‌گذاری کاهش پیدا می‌کند.

منبع داده‌ها: وزارت امور داخله ژاپن

تورم منفی در اوایل دهه نود میلادی آغاز شد. بانک ژاپن و دولت تلاش کردند که با کاهش نرخ بهره و سیاست آزادسازی کمی، تورم منفی را از بین ببرند اما این مشکل به‌صورت دوره‌ای برای اقتصاد ژاپن مشکل‌ساز شده است. در مقالات بعدی به علل به وجود آمدن تورم منفی و مشکلات آن در اقتصاد خواهیم پرداخت.

کشوری فقیر از منابع و غنی از چالش‌های اقتصادی

برای بررسی اقتصاد ژاپن مقالات بیشتری لازم است؛ اما ما در این مقاله تلاش کردیم که در یک نگاه کلی اقتصاد این کشور و شرایط آن را بررسی کنیم. ژاپن کشوری است که توانست با ثبات اجتماعی و دوری از تنش‌های اجتماعی و مذهبی اقتصادش را نجات دهد. از سوی دیگر ژاپنی‌ها اشتیاق زیادی به آموختن از دیگران داشتند.

آن‌ها اقتصادهای برتر جهان را الگوی خود قرار دادند. از سوی دیگر همان‌طور که گفتیم سرمایه‌گذاری بر روی سیستم آموزشی و هماهنگی آن با توسعه باعث شده است ژاپن از کشوری فقیر از نظر منابع طبیعی و غنی از نظر چالش‌های تاریخی، به یکی از برترین اقتصادهای جهان تبدیل شود.