نرخ بهره شناور، نسخه فراموش‌شده در نظام بانکی

تا امروز تمام وام‌ها و فرض‌هایی که گرفته‌ایم نرخ بهره ثابت داشته‌اند. مثلا شما یک وام 17 درصد می‌گیرید و تا پایان با همین نرخ وام خود را پس می‌دهید. در موارد زیادی ثابت بودن نرخ بهره برای شما مناسب نیست. مثلا شاید وقتی تورم کشور بالای 20 درصد بود شما وام 17 درصد را با رضایت کامل پذیرفته‌اید. با تورم یک‌رقمی اما بهره 17 درصد توجیه اقتصادی ندارد. به خاطر همین نوسان‌ها شرکت‌های بزرگ از گرفتن وام می‌ترسند. ترسی که به کاهش ریسک‌پذیری و کند شدن سرعت رشد بنگاه منجر می‌شود. بهره شناور یا متغیر پاسخی است که برای این نیاز طراحی می‌شود.

البته بهره متغیر خالی از ریسک نیست. ممکن است نرخ بهره شناور بیش‌ازاندازه بالا برود و با خود فکر کنید که اگر وام با بهره ثابت گرفته بودید اوضاع بهتر می‌شد. در این موارد می‌توانید بهره شناور خود را با یک بهره ثابت تاخت بزنید. بااین‌حال نرخ بهره شناور جذابیت‌هایی دارد که می‌تواند هم برای کسب‌وکارها و هم برای بانک‌ها جذابیت داشته باشد.

مرجع محاسبه بهره شناور

بهره شناور همان‌طور که از اسمش برمی‌آید نرخی ثابت ندارد. در این نوع از قرارداد شما وامی می‌گیرید و توقع نرخ بهره زیاد یا کم شود. معمولا توقع وام‌گیرنده این است که نرخ تعادلی بهره به‌مرور کم شود. برای همین بهره متغیر را انتخاب می‌کند. در مقابل وام‌دهنده امید دارد با افزایش نرخ بهره پول بیشتری به دست بیاورد.

برای همین محاسبه بهره شناور به یک مرجع نیاز دارد که دو طرف آن را بپذیرند. مثلا ممکن است شما یک قرارداد نرخ تورم سالانه منهای یک درصد را به‌عنوان نرخ بهره بپذیرید. در سال اول تورم 15 درصد است، سال دوم تورم 22 درصد می‌شود و سال بعد به 9 درصد می‌رسد. بهره‌ای که شما هرسال می‌پردازید به ترتیب 14، 21 و 8 درصد خواهد بود.

یک مرجع دیگر شاخص LIBOR یا London Inter-Bank Offered Rate است. این شاخص یک نرخ بهره بین‌بانکی است. بانک‌ها با این نرخ بهره به یکدیگر وام می‌دهند. (لایبر میانگین نرخ بهره بین‌بانکی در بانک‌های بزرگ بریتانیا است.) تصور کنید شما یک وام با بهره شناوری برابر با شاخص 12 ماهه LIBOR به‌علاوه 15 درصد گرفته‌اید. نرخ بهره شما در سال 2007 برابر با 19 درصد می‌شد. اما در ژانویه 2018، با نرخ 12 ماهه 0.25- درصد، بهره وام شما برابر می‌شود با 14.75 درصد.

نرخ بهره شناور را می‌شود با هر شاخص دیگری سنجید. به‌شرط آن که دو طرف قرارداد مرجعیت شاخص را بپذیرند. شاخص قیمت مصرف‌کننده (CPI)، شاخص بورس، نرخ برابری ارز و قیمت طلا می‌تواند به‌عنوان یک مرجع برای بهره شناور پذیرفته شود.

چرا نرخ متغیر بهتر است؟

در اولین نگاه به نظر می‌رسد که مشتری‌ها به امید کاهش نرخ بهره در آینده به بهره شناور روی می‌آورند. مثلا دیدیم اگر با لایبر دوازده ماهه وام می‌گرفتیم، نرخ بهره وام ما کاهش پیدا می‌کرد. اما شرایط دیگری هم قابل‌تصور است که شما از نرخ بهره شناور استقبال کنید.

فرض کنید امسال تورم به شکل عجیبی کم است. مثلا 5 درصد. اطمینان دارید که سال آینده تورم بیشتر از این عدد خواهد شد. مثلا 21 درصد. فرض کنید در این شرایط نرخ بهره بانکی 15 درصد باشد. به‌جای آن توافق می‌کنید نرخ تورم به‌علاوه دو را به‌عنوان نرخ بهره بپذیرید. میانگین 21 و 5 برابر 13 است. 13 به‌علاوه 2 برابر است با 15 درصد. چرا این بهره را ترجیح می‌دهیم؟

شرکت‌های بزرگ برای وام‌های سنگین به قراردادهای شناور علاقه دارند.

دلیل این رجحان واضح است. اگر قرار باشد وام خود را طی دو سال تسویه کنیم، در 12 ماه اول وام را با بهره 7 درصد می‌پردازیم. سال آینده بهره 23 درصد می‌شود. تا فرارسیدن سال آینده ما نصف پول را پرداخت کرده‌ایم. یعنی بیشتر پول را با بهره کم‌تر بازگردانده‌ایم. (هر قسطی که می‌پردازید بدهی شما کم‌تر می‌شود و رقم سودی که می‌پردازید کاهش می‌یابد.) یعنی باوجود زیادشدن نرخ بهره، ما از قرارداد شناور سود برده‌ایم.

اگر پیش‌بینی ما درست از آب در نیاید و نرخ تورم کم‌تر از 21 درصد شود، طبیعتا بیشتر هم سود می‌کنیم. مثلا اگر تورم همان 5 درصد بماند، به‌جای 15 درصد، بهره شناور 7 درصد پرداخت کرده‌ایم. تنها در صورتی از کار خود پشیمان می‌شویم که تورم خیلی بیش‌تر از مقدار انتظاری ما شود. مثلا 40 درصد. در عالم واقعی بعید است یک کشور بعد از تورم 5 درصدی، تورمی به این بزرگی داشته باشد.

تامین مالی برای فروش ملک با وام

یکی از کاربردهای اصلی بهره متغیر، تامین مالی برای خرید املاک و مستغلاتی است که قرار است قبل از تغییر نرخ بهره به فروش برسند. فرض کنید در شرایطی که نرخ تورم یا شاخص لایبر خیلی پایین است، من یک وام بهره شناور بگیرم که هر شش ماه یک‌بار نرخش اصلاح می‌شود.

با این پول یک خانه می‌خرم و در مدت‌زمانی کم‌تر از شش ماه خانه را با وامی که دارد به فروش می‌رسانم. برای من تامین پول برای خرید خانه ارزان‌تر از بهره ثابت تمام می‌شود. خریدار درصورتی‌که فکر کند بهره باز هم کاهش پیدا خواهد کرد، خانه را می‌خرد.

اگر پیش‌بینی خریدار درست از آب در بیاید سود می‌کند. ولی چه نرخ بهره بالا برود یا پایین بیاید، من سود می‌کنم. چون در هنگام خرید خانه وامی ارزان‌قیمت‌ گرفته‌ام. به همین دلیل بهره شناور برای دلال‌های مسکن جذابیت دارد.

از طرفی دلال مسکن می‌تواند وام را با بهره شناور بگیرد، اما خانه را با بهره ثابت به فروش برساند. به دلیل وجود ریسک، وام با بهره شناور معمولا ارزان‌تر از بهره ثابت است. به‌این‌ترتیب دلال علاوه بر سود کسب‌شده از معامله ملک، از معاوضه نرخ بهره شناور با نرخ ثابت هم سود می‌کند.

سواپ بهره بانکی

تصور کنید شما شرکتی کوچک دارید. برای توسعه کار یک وام 5 میلیارد تومانی با نرخ بهره ثابت می‌خواهید. چون می‌خواهید مطمئن باشید همیشه چقدر بهره می‌پردازید. یک شرکت بزرگ وجود دارد که به وامی 5 میلیاردی با بهره شناور علاقه دارد.

هر دو به بانک مراجعه می‌کنید. بانک شما می‌گوید حاضر است یک وام با بهره ثابت 10 درصد به شما بدهد. اگر وام با بهره شناور بخواهید باید LIBOR+1 بدهید. بانک دیگر به شرکت بزرگ وام متغیر با بهره LIBOR می‌دهد. برای نرخ ثابت حاضر است بهره 7 درصد بدهد.

می‌توانیم یک نرخ بهره بین‌بانکی تهران TIBOR تعریف کنیم.

یک بانک واسط که به Swap Bank مشهور است، به شما توصیه می‌کند بهره متغیر بگیرید. این بانک به شرکت بزرگ می‌گوید بهره ثابت 7 درصد بگیرد. تا اینجا هم شما و هم شرکت بزرگ وامی گرفته‌اید که نمی‌خواهید.

شما باید LIBOR+1 بدهید. بانک واسط هرماه به‌اندازه LIBOR به شما پول می‌دهد و در مقابل از شما بهره 8.5 درصد می‌گیرد. درنهایت شما بهره‌ای برابر با 8.5+1 می‌پردازید که از 10 که در ابتدا می‌خواستید کم‌تر است. شرکت بزرگ باید بهره 7 درصد بدهد. بانک واسط به این شرکت 8 درصد می‌دهد و از او برابر با لایبر پول می‌گیرد. یک درصد از تفاوت این معامله برای شرکت می‌ماند و در عمل LIBOR-1 می‌دهد که از بهره موردپسندش کم‌تر است. بانک واسط اما 8.5 از شما می‌گیرد و 8 درصد به شرکت دیگر می‌دهد. بانک از این معامله 0.5 درصد سود می‌کند. در پایان همه خوشحال‌اند. شما، شرکت بزرگ و بانک واسط.

کاربردهای بهره شناور

بازار سواپ نرخ بهره معمولا بازاری با ابعاد بزرگ است. مثلا شما نمی‌توانید وام 10 میلیون تومانی خود را با یک وام با بهره شناور سواپ کنید. اما بهره شناور فقط در ابعاد بزرگ تعریف نمی‌شود. کارت‌های اعتباری، وام‌ مسکن و وام‌های کوچک هم می‌توانند بهره شناور داشته باشند.

مردم عادی معمولا بهره ثابت را ترجیح می‌دهند. آن‌ها نمی‌توانند آینده لایبر را پیش‌بینی کنند. حتی ممکن است دقیقا ندانند لایبر چیست و کجا گزارش می‌شود. اما وجود ابزاری به نام بهره شناور می‌تواند در کنترل نرخ بهره، تامین مالی ارزان‌قیمت و ثبات بیشتر در بازار پول مفید واقع شود.