راه حفظ پایدار منابع آبی کشور از آبخوانداری می‌گذرد یا سدسازی؟

به گزارش تجارت نیوز،

روز گذشته، اول آبان، محمد درویش فعال محیط‌زیست از درگذشت آهنگ کوثر، پدر ‌دانش نوین آبخوانداری‌ کشور که عمر خود را صرف اجرای طرح‌هایی در این زمینه کرده بود، خبر داد.

سید آهنگ کوثر که عضو هیات علمی سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی بود، از مخالفان جدی سدسازی افراطی به‌ویژه در فلات مرکزی ایران محسوب می‌شد.

او با اجرای یک طرح آبخیزداری در اطراف شهرستان فسای استان فارس در سال 1361، منطقه‌‌ای بیابانی را به جنگل مبدل ساخت. مرحوم کوثر برای اجرای این طرح، جوایز و تشویق‌‌نامه‌های بین‌المللی و ملی متعددی نیز دریافت کرد؛ از جمله جایزه عالی حوزه آب از سوی سازمان یونسکو.

مسیر پایداری آب از آبخوانداری می‌گذرد

محمد درویش، فعال محیط زیست، در سوگنامه‌ خود برای این دانشمند اهل شیراز تاکید کرده است، او عمر خود را صرف کرد تا نشان دهد «راه پایداری اندوخته‌های آبی کشور، از مسیر آبخوانداری می‌گذرد ‌نه سدسازی».

مدیران کشور اما همچنان بر طرح‌های سدسازی تاکید دارند. چندی پیش، علیرضا سروری‌نژاد، پژوهشگر آب و خاک، در مورد چالش‌های همزمان خشکسالی و سیلاب در استان سیستان و بلوچستان به تجارت‌نیوز گفته بود، اجرای برخی از طرح‌های عمرانی برای احداث سازه‌های بزرگ آبی و راه‌های مواصلاتی و حتی مدیریت زمین‌های کشاورزی، بیشتر از اینکه حلال مشکلات استان باشند، بر چالش‌های آن افزوده‌اند.

به گفته او، این استان با وجود وسعت زیاد و بارندگی کم، از منابع آبی لازم برای تامین نیازهای شرب، کشاورزی و صنعتی خود برخوردار است و راه‌حل مقابله با خشکسالی و کنترل سیلاب‌ها در سیستان و بلوچستان، اجرای طرح‌های آبخیزداری و آبخوانداری است؛ مورد نخست، آب‌های سطحی را کنترل می‌کند و دومی نیز به تقویت منابع آب‌های زیرزمینی می‌پردازد.

این پژوهشگر در عین حال تاکید کرده بود اعتبارات موجود در بخش آبخیزداری و آبخوانداری بسیار ناچیز است و به‌درستی تخصیص نمی‌یابد؛ اما «تامین اعتبار برای طرح‌های مانند سازه‌های بزرگ آبی، انتقال آب و شیرین‌سازی، با اشتیاق بیشتری انجام می‌شود».

درویش، کنشگر محیط زیست، نیز معتقد است بحران کم‌آبی در ایران بیشتر از اینکه به فقدان منابع مالی برای اجرای طرح‌های صحیح بازگردد، ناشی از معضلی است به نام «کسوف خرد».

او پیش از این، در گفت‌وگو با تجارت‌نیوز توضیح داده بود، تصمیم‌گیران و برنامه‌ریزان کشور اولویت‌ها را تشخیص نمی‌دهند و به جای استفاده از روش‌های به‌صرفه‌ای مانند بازچرخانی آب، سراغ طرح‌های گران‌قیمتی مانند سدسازی، شیرین‌سازی و انتقال آب می‌روند.

تهدید منابع آبی کشور با تداوم سدسازی

تداوم این روند و بی‌توجهی به اثر اجرای طرح‌های پرهزینه و آسیب‌زا برای محیط زیست، در کنار خشکسالی و تغییر اقلیم در کشور، تبعات جبران‌ناپذیری به دنبال دارد. اکنون در مناطقی از کشور چون خوزستان، تامین منابع آبی پایدار و باکیفیت برای مصارف آشامیدنی چالشی جدی است.

از سوی دیگر، بخش کشاورزی نیز در برخی استان‌ها از جمله اصفهان، با مشکل جدی برای دسترسی به منابع آبی مورد نیاز خود مواجه شده؛ این در حالی است که همین بخش با حفر چاه‌های متعدد و مصرف بی‌رویه منابع آب زیرزمینی در مناطق مختلف کشور، یکی از عوامل ایجاد بحران کنونی در حوزه منابع آبی است.

کارشناسان و فعالان محیط زیست برای تغییر شرایط موجود، بر اصلاح الگوی کشاورزی بر اساس خودداری از کشت محصولات آب‌بر، در کنار بهره‌گیری از روش‌ها و ابزارهای نوین آبیاری تاکید دارند.

در این میان، تعریف معیشت جایگزین به منظور کاهش اشتغال به کشاورزی، راه‌حلی است که برای مناطقی از کشور پیشنهاد می‌شود.

اکنون بخش صنعت نیز از یک سو با چالش تامین آب مواجه شده و از سوی دیگر خود بخشی از مشکل است. کارشناسان دلیل این اتفاق را تاسیس صنایع آب‌بر در مناطقی از فلات مرکزی ایران می‌دانند که ظرفیت آبی لازم را برای این منظور نداشته‌اند.

به اعتقاد آنها، مدیران باید از هر گونه بارگذاری جدید چنین صنایعی در مناطق مرکزی کشور خودداری کنند؛ حال آنکه اجرای طرح‌‌های انتقال آب در عمل باعث گسترش صنایع انرژی‌بر، آب‌بر و آلاینده در این مناطق می‌شود. ضمن اینکه خود این طرح‌ها نیز آثار مخرب محیط‌زیستی دارند و در استان‌های مبدأ، چالش‌های اقلیمی و اجتماعی ایجاد می‌کنند.

ادامه این روند، هم طبیعت و محیط زیست کشور را به نابودی می‌کشاند، هم زندگی و معیشت مردم را به مخاطره می‌‌اندازد و هم با کمبود آب برای کشاورزی، می‌تواند امنیت غذایی جامعه را دچار چالش کند.

هشدار کارشناسان درباره این چالش‌ها و بحران‌ها سال‌هاست که آغاز شده و ادامه دارد. در یک مورد از صریح‌ترین موضع‌گیری‌ها، گروهی از فعالان محیط زیست در سال 1395 طی نامه‌ای به حسن روحانی، رئیس‌جمهور وقت، هشدار دادند که «سدسازی و انتقال آب تمام مردم ایران را تهدید می‌کند».

همچنان اما این شرایط ادامه دارد و منابع آبی کشور بیش از پیش تهدید می‌شود. برخی از کارشناسان معتقدند منافع گروهی از افراد برای تداوم طرح‌های سدسازی و انتقال آب، در کنار توجهات استانی به جای ملی، عامل وضعیت موجود است.

برای اطلاعات بیشتر،  مطالعه سه گزارش مساله سیستان و بلوچستان؛ هم تنش آبی، هم سیل های ویرانگر، خطر آب شیرین کن ها برای معیشت مردم هرمزگان و کیفیت پایین یا نبود آب شرب و وضعیت بد آبخوان‌ها در خوزستان، پیشنهاد می‌شود.