به گزارش تجارت نیوز، گزارش اخیر سازمان کشورهای صادرکننده نفت یا همان اوپک تصویری روشن از ناترازی ساختاری در حوزه انرژی ایران ارائه می‌دهد. در حالی که ایران از بزرگ‌ترین دارندگان ذخایر نفت و گاز در جهان به‌شمار می‌رود، آمارهای مربوط به سال ۲۰۲۴ نشان می‌دهد که کشور با کاهش چشم‌گیر صادرات گاز طبیعی و در عین حال، تداوم وابستگی به واردات فرآورده‌های نفتی مواجه بوده است.
این وضعیت متناقض، ریشه در مجموعه‌ای از چالش‌های فنی، اقتصادی و مدیریتی در زنجیره تولید، توزیع و مصرف انرژی دارد.
افت صادرات گاز طبیعی ایران در سال 2024
بر اساس داده‌های اوپک، ایران در سال ۲۰۲۴ حدود ۸.۹ میلیارد مترمکعب گاز طبیعی صادر کرده است. این رقم نسبت به سال ۲۰۲۳ که صادرات گاز ایران بالغ بر ۱۲.۹ میلیارد مترمکعب بود، کاهش ۳۰ درصدی را نشان می‌دهد. ترکیه مهم‌ترین مقصد صادراتی گاز ایران است، اما به‌نظر می‌رسد ظرفیت محدود زیرساختی، نیاز روزافزون داخلی، مشکلات فنی در خطوط انتقال و اولویت‌بندی تامین نیاز داخلی بر صادرات، از جمله عواملی باشند که این افت صادرات را رقم زده‌اند.
با توجه به ناترازی 300 میلیون مترمکعبی گاز در کشور، کاهش صادرات گاز طبیعی و استفاده از گاز تولیدشده در داخل کشور امری طبیعی به‌شمار می‌رود.
موضوعی که در این زمینه اهمیت دارد تاثیر ناترازی انرژی بر تجارت خارجی ایران است. کمبود گاز در کشور، ایران را مجبور به کاهش صادرات گاز طبیعی کرده است و تداوم روند کمبود گاز در کشور از میزان صادرات می‌کاهد. این روند منجر به کاهش درآمدهای ارزی و افزایش تورم در کشور می‌شود.
با کاهش درآمدهای ارزی، تورم سمت عرضه در ایران تشدید می‌شود و قیمت کالاهای وارداتی و مواد اولیه صنایع بالا می‌رود. موضوعی که بسیاری از متغیرهای کلان اقتصاد را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
وابستگی ایران به واردات سوخت
با توجه به گزارش اوپک، ایران در سال ۲۰۲۴ به‌طور میانگین روزانه ۹۲ هزار بشکه فرآورده نفتی وارد کرده است. هرچند این رقم نسبت به واردات ۹۵ هزار بشکه‌ای سال قبل کاهش سه درصدی داشته است، اما همچنان رقم قابل‌توجهی به شمار می‌رود.
اوپک بنزین را اصلی‌ترین قلم واردات سوخت ایران دانسته است. این موضوع نشان‌گر ناکارآمدی در تامین پایدار نیاز داخلی است؛ امری که به‌ویژه در شرایط تحریم و فشارهای اقتصادی، آسیب‌پذیری کشور را در حوزه انرژی افزایش می‌دهد.
کمبود بنزین در کشور تاکنون مشکلات بسیاری به وجود آورده است؛ از تلاش برای افزایش قیمت بنزین تا کاهش سهمیه بنزین همگی از راهکارهایی هستند که به آنها انتقادات بسیاری وارد شده است.
علاوه بر موضوعات بیان‌شده، کمبود بنزین منجر به واردات گسترده بنزین و استفاده از منابع ارزی شده است؛ موضوعی که به کمبود منابع ارزی و افزایش تورم دامن می‌زند.
کمبود ظرفیت پالایشی از عوامل وابستگی به واردات بنزین
ظرفیت ناکافی پالایشگاهی از عوامل مهم ناترازی انرژی در کشور است. بسیاری از پالایشگاه‌های موجود فرسوده بوده یا در بهره‌برداری با ظرفیت کامل فعالیت نمی‌کنند. همچنین، تعدادی از پروژه‌های پالایشی جدید نیز با تاخیر مواجه شده‌اند یا به بهره‌برداری کامل نرسیده‌اند.
در تصویر زیر روند افزایش ظرفیت پالایشی کشور مشاهده می‌شود. آن‌طور که از شواهد پیداست ظرفیت پالایشی کشور از سال 57 تاکنون یک میلیون و 225 هزار بشکه افزایش یافته است و این موضوع از کافی نبودن ظرفیت پالایشی نشان دارد.
عوامل ساختاری کمبود گاز و فرآورده‌های نفتی
کمبود گاز در کشور به‌طور عمده به نبود برنامه‌های موثر در بهینه‌سازی مصرف برمی‌گردد. گازکشی‌های بی‌رویه به تمامی نقاط کشور و استفاده از لوازم پرمصرف همواره بر افزایش مصرف گاز دامن زده‌اند. این در حالی است که بسیاری از کشورهای دنیا از انرژی گاز برای تبدیل آن به برق استفاده می‌کنند که منجر به صرفه‌جویی در مصرف انرژی می‌شود.
در ایران تحریم‌های بین‌المللی، خروج شرکت‌های خارجی و نبود سرمایه‌گذاری پایدار در بخش انرژی، باعث کندی توسعه زیرساخت‌ها، پالایشگاه‌ها و خطوط انتقال شده است؛ امری که به کمبود گاز دامن زده و منجر به کاهش صادرات گاز شده است.
پیامدهای اقتصادی و استراتژیک
تداوم ناترازی انرژی در ایران، پیامدهای گسترده‌ای برای اقتصاد و امنیت انرژی کشور به‌دنبال دارد. کاهش صادرات گاز به معنای از دست دادن سهم بازارهای بین‌المللی و فرصت‌های درآمدی است، به‌ویژه در شرایطی که رقبایی مانند قطر توانسته‌اند با افزایش تولید و صادرات، جایگاه جهانی خود را تثبیت کنند.
در مقابل، واردات فرآورده‌های نفتی، فشار مضاعفی بر منابع ارزی کشور وارد کرده و مزیت اقتصادی صادرات نفت خام را تضعیف می‌کند. همچنین، وابستگی به واردات سوخت، آسیب‌پذیری کشور را در برابر بحران‌ها یا تحریم‌های شدیدتر افزایش می‌دهد.
وضعیت کنونی انرژی در ایران، نمادی از یک تناقض بنیادین در برخی اقتصادهای نفتی است. کشورهایی که میلیاردها بشکه نفت و میلیاردها مترمکعب گاز در اختیار دارند، اما در تامین سوخت مصرفی خود دچار چالش هستند.
برای ایران، رفع این ناترازی مستلزم مجموعه‌ای از اقدامات راهبردی است؛ از جمله سرمایه‌گذاری در نوسازی و تکمیل طرح‌های پالایشی، بهینه‌سازی مصرف داخلی و توسعه پایدار زیرساخت‌های تولید و صادرات انرژی. با اتخاذ چنین سیاست‌هایی می‌توان تراز انرژی کشور را به‌گونه‌ای اصلاح کرد که ضمن تامین نیازهای داخلی، جایگاه ایران در بازارهای منطقه‌ای و جهانی انرژی نیز تثبیت و تقویت شود.
برای مطالعه بیشتر گزارش عقب‌ماندگی بحرانی ظرفیت پالایشی را در تجارت‌نیوز بخوانید.
