بهرام دولتی 
آیا فناوری فقر جهانی را ریشه‌کن می‌کند؟
فقر به عنوان یکی از مهم‌ترین معضلات جامعه انسانی، همواره وجود داشته است. تصور اینکه روزی بتوان فقر را به‌طور کامل در جهان از بین برد، بسیار سخت است. دلایل وجود فقر متعدد هستند. حکومت‌های ناکارآمد، عدم مسئولیت‌پذیری اجتماعی، تفاوت‌های فردی و شرایط جغرافیایی محل دلایل عمده فقر هستند. حتی اگر بتوانیم حکومت‌ها را اصلاح
فقر به عنوان یکی از مهم‌ترین معضلات جامعه انسانی، همواره وجود داشته است. تصور اینکه روزی بتوان فقر را به‌طور کامل در جهان از بین برد، بسیار سخت است. دلایل وجود فقر متعدد هستند. حکومت‌های ناکارآمد، عدم مسئولیت‌پذیری اجتماعی، تفاوت‌های فردی و شرایط جغرافیایی محل دلایل عمده فقر هستند. حتی اگر بتوانیم حکومت‌ها را اصلاح کنیم و جامعه‌ای مسئولیت‌پذیر داشته باشیم، به دلیل تفاوت‌های فردی و جغرافیای محل سکونت افراد، باز هم خطر فقر از بین نمی‌رود. به نظر می‌رسد تنها می‌توانیم تلاش کنیم فقر را تا جای ممکن کاهش دهیم. در این میان پیشرفت‌های فناوری می‌توانند نقش عمده‌ای در کاهش فقر داشته باشند. در این مقاله می‌خواهیم به این مسئله بپردازیم که آیا امکان دارد که فناوری فقر را ریشه کن کند؟ چگونه؟
فقر چیست؟
تعریف‌‌های متفاوتی برای سنجش فقر وجود دارد.
فقر مطلق
فقر مطلق (Extreme Poverty or Absolute Poverty) به وضعیتی گفته می‌شود که در آن، افراد توانایی تامین مایحتاج ضروری را برای تداوم زندگی ندارند. آنان از تأمین نیازهای اساسی همچون خوراک، پوشاک، سرپناه، آب تمیز، امکانات بهداشتی، آموزش و اطلاعات ناتوان هستند.
در حال حاضر فقیر مطلق به افرادی اطلاق می‌شود که با درآمد 1.905 دلار در روز و کمتر زندگی می‌کنند. این مقدار بر اساس تعریف بانک جهانی از فقر مطلق در سال ۱۹۹۶ به دست آمده است. در سال ۱۹۹۶ فقر مطلق به درآمد یک دلار در روز و کمتر گفته می‌شد. فقر مطلق فقط تابع درآمد افراد نیست، بلکه میزان دسترسی آن‌ها به خدمات اجتماعی همچون درمان، جاده و امنیت نیز در آن تاثیر دارد. طبق آمار بانک جهانی، در حال حاضر ۹۶ درصد افرادی که در فقر مطلق زندگی می‌کنند در جنوب آسیا، آفریقای سیاه، منطقه کارائیب و آسیا و اقیانوسیه ساکن هستند.
فقر مطلق تابع درآمد و میزان دسترسی به خدمات اجتماعی همچون درمان، جاده و امنیت است.
میزان جمعیت فقیر مطلق، در طول صد سال گذشته بسیار کمتر شده است. طبق آمار بانک جهانی فقر مطلق در سال 1820 از 84 درصد به 9.6 درصد در سال ۲۰۱۵ کاهش یافته است.
فقر مطلق و نابرابری
روند کاهش فقر مطلق در طول دهه‌های گذشته شیب تندی داشته است. طبق برآورد‌ها، میزان جمعیت فقیر در سال ۲۰۳۰ به کمترین مقدار ممکن خواهد رسید. کمترین مقدار ممکن در نگاه کارشناسان دو عدد متفاوت است. برخی معتقدند، بالاخره روزی خواهد رسید که فقر مطلق صفر شود. برخی دیگر می‌گویند فقر مطلق در بهترین حالت ۳ درصد خواهد بود و کمتر نخواهد شد.
از تلفن‌همراه به عنوان سلاحی در مقابل فقر یاد می‌گنند.
اما این‌ها همه یک روی سکه هستند. اگر با دقت بیشتری به آمارها نگاه کنیم، خواهیم دید که حدود ۲۰ درصد جمعیت جهان با درآمد حدود 2.5 دلار در روز زندگی می‌کنند. یعنی فقط کمی بالاتر از خط فقر مطلق. حدود ۷۱ درصد جمعیت جهان درآمد ۱۰ دلار و کمتر دارند. فاصله طبقاتی بعد از این نقطه بسیار بزرگ می‌شود.
بعد از این طبقه، حداقل در‌امد افراد ۸ برابر و بیشتر می‌شود. یعنی حتی اگر فقر مطلق صفر باشد، هنوز فاصله زیادی بین کف جامعه و 15 درصد متمول جامعه وجود دارد. افراد بسیاری با اینکه در فقر مطلق نیستند اما فقط با ۲.۵ دلار در روز زندگی می‌کنند.
فقر نسبی
فقر نسبی یک مفهوم عام است و بر اساس شرایط فرد در جامعه اطرافش معین می‌شود. نمی‌توان معیار دقیقی برای فقر نسبی تعیین کرد. کسانی که توانایی برآوردن نیازهای اولیه خود را دارند اما نسبت به دیگر افراد جامعه توان مالی برای تامین سایر نیازهای خود را ندارند، به صورت نسبی فقیر محسوب می‌شوند.
برای مثال کارمندی که جهت خرید امکانات معمول مثل تلویزیون، کامپیوتر، دوچرخه، تدارک یک مسافرت و یا دعوت مهمان به خانه، مجبور باشد بیش از حد معمول کار کند، فقیر به حساب می‌آید. به زبان ساده این فرد نسبت به افرادی که درآمد آن‌ها برای تامین چنین نیازهایی کافی است، فقیر محسوب می‌شود. این تعریف حتی از یک شهر تا شهر دیگر ممکن است متفاوت باشد.
شاخص فلاکت
شاخص فلاکت (Misery Index) یک نشانگر اقتصادی است که با جمع میزان بیکاری فصلی و نرخ تورم به دست می‌آید. این شاخص را اولین بار اقتصاددانی به نام آرتور اکان (Arthur Melin Okun) تعریف کرده است. شاخص فلاکت نشان می‌دهد که شرایط اقتصادی یک فرد عادی در چه وضعیتی است.
شاخص فلاکت بد ممکن است باعث افزایش فقر شود. در مقابل کنترل این شاخص میتواند به نجات عده‌ای از فقر کمک کند.
فناوری چه دردهایی را درمان می‌کند؟
پیشرفت‌های فناوری در کنار تمامی جوانب مثبت خود، تاثیرات منفی نیز دارند.
برای مثال با ورود هوش مصنوعی و رباتیک به صنایع گوناگون، افرادی بیکار خواهند شد. تولید هر خودرو خودران، یک راننده را بیکار خواهد کرد. تولید ربات‌های که با هوش مصنوعی کارهای پیچیده غیرتکراری انجام می‌دهند، کارگران ساده یک کارخانه تولیدی را بیکار می‌کند. این یکی از تهدید‌های فناوری است.
تنها امیدی که باقی می‌ماند، افزایش مهارت افراد برای انجام کارهای بالادستی است. در این حالت فرد به‌جای اینکه یک کارگر ساده باشد، به سمتی بالاتر برای کنترل، برنامه‌نویسی و آموزش ربات‌ها ارتقا می‌یابد. اما به نظر نمی‌آید تعداد این شغل‌های بالادستی کافی باشند.
از سویی پیشرفت فناوری، دسترسی به امکانات و اطلاعات را برای افراد ارزان‌تر و ساده‌تر می‌کند. بهبود دسترسی به امکانات و خدمات، میزان فقر مطلق را کاهش می‌دهد. ارزان‌تر شدن دسترسی به اطلاعات، فرد را برای زندگی تواناتر می‌کند. فناوری میتواند از جنبه‌های گوناگون، شرایط زندگی افراد را خصوصا در جوامع فقیر ارتقا دهد.
۱ - فین‌تک و بانک‌داری اینترنتی
بانک‌داری اینترنتی خصوصا بر بستر تلفن همراه، دسترسی افراد به بانک‌ها و خدمات بانکی را با هزینه کم و بدون نیاز به حضور فیزیکی بانک‌ها فراهم می‌کند. دسترسی افراد فقیر به سیستم‌های بانکی با آن‌ها کمک می‌کند دارایی‌های خود را بدون ترس از سرقت و بلایایی طبیعی، حفظ کنند.
این ابزارها با ساده‌تر کردن آموزش و دسترسی آسان به اطلاعات باعث می‌شوند افراد با آگاهی بیشتری دارایی خود را کنترل، سرمایه‌گذاری و افزایش دهند. از این روی امکان پس‌انداز و کسب در‌امد برای آن‌ها آسان‌تر می‌شود.
مطالعات انجام یافته توسط موسسه بروکینگز (Brookings Institute)، نشان داده است که برای مثال، در فیلیپین دسترسی به ابزارهای پس‌انداز معتبر و رسمی، باعث افزایش قدرت اقتصادی زنان شده است. این افزایش قدرت به دلیل ارتقا دانش آن‌ها در زمینه مصرف خانوار، آموزش کودکان و برنامه‌ریزی‌های خانواده بوده است.
از سویی سیستم‌های بانک‌داری مبتنی بر تلفن همراه، امکان کمک‌های مالی ارزان‌تر و سریع‌تر را از سوی نهادهای فعال به خانواده‌های فقیر فراهم کرده است. پیش‌تر، موسسات خیریه پس از شناسایی خانواده‌ها و افراد فقیر، مجبور بودند هزینه‌های زیادی را برای تحویل کمک‌های خود به این افراد صرف کنند. وجود سیستم‌های بانکی موبایلی و حساب بانکی برای هرکدام از این افراد، این هزینه را بسیار کاهش می‌دهد که میتواند برای ارتقا زندگی آنان صرف شود.
2 - نظام سلامت
پیش از این گفتیم که فقر تنها به دلیل درآمد کم نیست. بلکه میزان دسترسی به خدمات نیز یک فاکتور تعیین‌کننده است. سلامت و خدمات حوزه سلامت یکی از مهم‌ترین فاکتورهای مورد بحث است. گسترش و ارزان‌تر شدن تلفن همراه و شبکه اینترنت تلفن همراه، دسترسی افراد به اطلاعات پزشکی را آسان و سریع می‌کند.
پیش از این برای آموزش‌های عمومی پزشکی و سلامتی، لازم بود افراد آموزش‌دهنده در محل حاضر باشند. اما وجود اینترنت و تلفن همراه ارزان، دسترسی به این‌گونه اطلاعات و آموزش‌ها را تسهیل کرده است.
در حال حاضر موسساتی به واسطه ارتباط تصویری که به راحتی میتواند با یک تلفن همراه انجام شود، در مناطق فقیرنشین جهان، مشاوره‌ها و آموزش‌های پزشکی از راه دور انجام می‌دهند.
وجود اینترنت و تلفن همراه ارزان، دسترسی به آموزش‌های عمومی پزشکی و سلامتی را تسهیل کرده است.
یکی از پروژه‌هایی که در کشور غنا اجرا می‌شود، ارسال اطلاعات لازم جهت حفظ سلامتی و مراقبت‌های ضروری به زنان باردار است. در این پروژه، زنان باردار متناسب با هفته حاملگی خود، پیام‌های بهداشتی و سلامتی دریافت می‌کنند. این پیام‌ها شامل تشریح مسائل پیرامون حاملگی و سلامت در دوران حاملگی هستند.
این پروژه حتی نیازمند تلفن هوشمند و اینترنت همراه نیست. افراد می‌توانند با یک گوشی ساده و ارزان از این خدمات استفاده کنند. بستر ارسال این پیام‌ها، سرویس پیام کوتاه شبکه موبایلی است. همین اطلاعات ارزان و ساده تاثیر به سزایی در سطح سلامتی مادر و کودک دارد و میتواند تغییر چشم‌گیری در کیفیت زندگی آنان ایجاد کند.
۳ - دسترسی به آب تمیز
در سطح جهان حدود 815 میلیون نفر به آب آشامیدنی سالم و ۲.۵ میلیارد نفر به سرویس بهداشتی دسترسی ندارند. روزانه بیش از ۱۴۰۰ کودک به علت بیماری‌های گوارشی همچون اسهال می‌میرند و دلیل عمده این بیماری‌ها، آب آلوده است. مطابق گزارش‌های نهادهای فعال همچون موسسه واتراید (WaterAid)، تامین آب سالم برای این افراد، نه تنها انتشار این‌گونه بیماری‌ها را کند می‌کند، بلکه حدود چهار برابر سرمایه‌گذاری انجام‌شده، سود خواهد داشت.
تامین آب سالم برای مناطق فقیرنشین در جهان، یک هدف در دسترس است. امروزه ابزارهای تصفیه و پمپاژ آب ارزان که با انرژی خورشیدی کار می‌کنند، برای استفاده در این مناطق تولید شده‌اند. آنچه لازم است یک عزم جهانی است.
4 - ارتقا روش‌های کشاورزی
در سال 2015 که خط فقر مطلق 1.25 دلار در روز بود، درآمد 1.4 میلیارد نفر در جهان مستقیما از طریق کشاورزی حاصل می‌شد. فناوری‌ها و پیشرفت‌های حاصله در حیطه کشاورزی می‌توانند به کاهش گرسنگی در جهان کمک شایانی کنند. این فناوری‌ها شامل ابزارهای کاشت، داشت و برداشت و همچنین روش‌های تولید محصولات کشاورزی در شرایط سخت هستند.
امروزه فناوری‌های وجود دارند که می‌توان به کمک آن‌ها، در زمین‌هایی که غلظت نمک در آن‌ها بالا است، برنج کاشت.
فناوری علاوه بر ارائه ابزار، دانه و روش‌های مدرن برای کشاورزی، با افزایش سطح آگاهی کشاورزان، تامین اطلاعات در مورد وضعیت آب‌وهوا و خشک‌سالی، بازدهی کار کشاورزان افزایش دهد. این مسئله تاثیری مستقیم بر کاهش گرسنگی در جهان دارد.
5 - افزایش دسترسی به آموزش
بسیاری از کودکان در مناطق روستایی به خصوص دختران معلول، دسترسی محدودی به آموزش دارند. مدارسی هم که در این مناطق ایجاد شده‌اند، از کیفیت پایینی برای آموزش برخوردار هستند.
ارتباطات ارزان میتواند نقش مهمی در مبارزه با فقر داشته باشد.
اما فناوری‌های جدید همچون کامپیوترهای و ویدئو پروژکتورهایی که با سلول‌های خورشیدی روی سقف ساختمان کار می‌کنند، باعث می‌شوند کودکان به صورت هم‌زمان و تعاملی با محتوای آموزشی به همراه معلمان باکیفیت، ارتباط برقرار کنند. از سویی آموزش‌های از راه دور، امکان تامین تعداد زیادی معلم را نیز فراهم می‌آورد.
6 - مدیریت پسماند
رشد روز افزون شهرنشینی در کشورهای در حال توسعه همچون نایروبی و کنیا باعث تولید بیش از حد زباله شده است. مقدار این پسماند‌ها عموما بسیار از فراتر از ظرفیت سیستم دفعی و بازیافتی در این کشورها است. در نتیجه زباله‌ها و پسماند‌های انسانی به صورت خام در طبیعت رها می‌شوند که به آلودگی محیط و بیماری در این جوامع می‌انجامند.
اما فناوری‌های جدید، امکانات متنوعی را برای دفع پسماند‌های صنعتی و انسانی فراهم می‌آورند. این مسئله میتواند وضعیت زندگی ساکنان فقیر شهرها به نحوی چشم‌گیر تغییر دهد.
7 - قدرت اطلاعات
در دنیای امروز امکان دسترسی ارزان به تلفن همراه برای بسیاری فراهم است. طبق گزارش سازمان ملل متحد، میزان دسترسی مردم به تلفن همراه، بسیار بیشتر از دسترسی آنان به سیستم‌های حقوقی و قانونی است. امروزه بیش از 4.6 میلیارد نفر در جهان سیم‌کارت تلفن همراه دارند.
از آنجایی که سواد کمی برای استفاده از تلفن همراه لازم است، تلفنهای همراه، امکانی برای دستیابی همه افراد به اطلاعات و فرصتی برای شنیده شدن صدا آن‌ها را فراهم می‌کنند.
8 - بهبود حمل‌ونقل
حدود 85 درصد مردم فقیر جهان در روستاهای دور دست زندگی می‌کند. از آنجایی این روستاها جاده مناسبی ندارند، ساکنین عملا از دسترسی به برخی خدمات عمومی همچون بیمارستان محروم هستند. در مواقع ضروری هم نمی‌توانند به موقع خود را به بیمارستان برسانند و جان آن‌ها به خطر می‌افتد. در این روستاها ابزارهای اولیه برای حمل‌ونقل همچون دوچرخه وجود دارد، اما با دوچرخه نمی‌توان بیمار حمل کرد.
موسسه پرکتیکال اکشن (Practical Action) به همراه ساکنین این روستاها، در حال ساخت تریلر دوچرخه برای آن‌ها است. با این تریلرها می‌توان بیش از ۲۰۰ کیلوگرم بار را انتقال داد. همین ابزار ساده و ارزان میتواند به تامین آب آشامیدنی، غذا و دفع زباله‌ها کمک شایانی بکند و باعث تغییراتی مهم در این جوامع فقیر شود. با این ابزار ساده می‌توان هزاران نفر را از مرگ نجات داد.
9 - مدیریت بحران
فجایع طبیعی مثل سونامی و زلزله مناطق روستایی را بیشتر از مناطق شهری تحت تاثیر قرار می‌دهند. زیرا روستائیان معمولا نمی‌دانند که چه اتفاقی در حال رخ دادن است و چه کاری باید بکنند. با استفاده از هشدار در تلفنهای همراه ، می‌توان به این افراد وقت کافی را برای گریز به یک محل امن فراهم آورد.
بنگلادش از بلاخیزترین کشورهای جهان است و استفاده از ابزار ساده سالیانه جان افراد زیادی را نجات داده است.
تلفن همراه مدتی است که در بنگلادش برای هشدار به ساکنین، استفاده می‌شود. بنگلادش از بلاخیزترین کشورهای جهان است و استفاده از همین ابزار ساده سالیانه جان افراد زیادی را نجات داده است.
10 - انرژی پایدار
دسترسی به انرژی به افراد امکان می‌دهد بیشتر و بهتر کار کنند. همین مسئله ساده، میتواند نقش مهمی در کاهش فقر داشته باشد. داشتن انرژی دائمی و مطمئن، سطح آموزش و سلامتی را میتواند ارتقا دهد. فناوری‌های جدید همچون سلول‌های خورشیدی و انرژی آبی ، امکان تامین انرژی بدون نیاز به ساختن نیروگاه‌های بزرگ را فراهم می‌کنند.
تاثیر تغییرات فناوری در دنیا فقرا بسیار کند بوده است.
حتی پیشرفت‌های کوچک فناورانه همچون اجاق‌های بدون شعله که با استفاده از گرمای ذخیره‌شده کار می‌کنند، می‌توانند باعث صرفه‌جویی در هزینه‌ها و زمان برای افراد فقیر شوند.
فقط تامین چند ساعت روشنایی در شب با استفاده از سلول‌های خورشیدی، به تنهایی شرایط ساکنین را بهتر می‌کند.
سرمایه‌گذاری روی این فناوری‌های تامین انرژی چه از سوی دولت‌ها و چه از سوی نهادهای خیریه، میتواند وضعیت فقر را در جهان به کلی تغییر دهد.
آخر کار
جهان به سمت یک جنون می‌رود. نمی‌دانم عاقبت این جنون چیست ولی می‌توانم برخی از دلایل این جنون را ببینم. هم‌زمان با نوشتن این مقاله، گزارش‌هایی در مورد بحران مالی سال ۲۰۰۸ در آمریکا که دامن کشورهای جهان را گرفت، می‌خواندم. دلیل این بحران روشن بود. حرص و طمع بشری. حرص و طمع انسان برای پول بیشتر و قدرت بیشتر.
هنگام نوشتن این مقاله یک‌چیز ذهنم را بسیار درگیر کرده بود. ما در دنیایی زندگی می‌کنیم که اینترنت پهن باند، در تلفن همراه هر از کدام از ما وجود دارد. اما با این حال برای اطلاع‌رسانی در مورد سلامت زنان حامله در کنیا، با این همه پیشرفت، هنوز از پیام کوتاه استفاده می‌شود. این یک واقعیت تلخ بود.
اما… اما…
با صرف هزینه 175 میلیارد دلار در سال می‌توان به‌کلی فقر را در جهان ریشه‌کن کرد. این عدد فقط 0.1 درصد از کل بودجه نظامی کشورهای جهان است. در سال ۲۰۱۶ حدود 157 هزار میلیارد دلار صرف فعالیت‌های نظامی در جهان شد. اگر یک عزم جهانی وجود داشته باشد می‌توان از شر مالاریا، گرسنگی و سو تغذیه خلاص شد. به‌راحتی می‌توان آب آشامیدنی سالم را برای جمعیت فقیر جهان تامین کرد.
اما چنین اتفاقی نمی‌افتد. زیرا جهان به‌جای مسئولیت‌پذیری، حرص و طمع و کسب قدرت را برگزیده است. این عزم جهانی وجود ندارد زیرا جهان چشم خود را بسته است. مرگ انسان‌ها برای قدرتمندان فقط آمار است. صرفا چند برگه کاغذ با چند نمودار رنگی.
تا وقتی یک عزم جهانی همراه با مسئولیت‌پذیری در جهان وجود نداشته باشد، زدودن رد فقر از چهره جهان ممکن نیست. در این میان فناوری ما را برای ایجاد این عزم جهانی و مسئولیت‌پذیری توانا می‌کند. فناوری افراد را به رسانه تبدیل کرده است. برای زدودن فقر باید مسئولیت آن را به عهده بگیریم و با ابزار رسانه به همگان بیاموزیم که مسئول هستند. باشد که زورمندان و زرمندان نیز از این خواب جاهلیت بیدار شوند.
نظرات