عقب‌نشینی بی‌رحمانه آمریکا از آفریقا؛ پشت پرده میدان‌داری چین بر معادن قاره سیاه

به گزارش تجارت نیوز، در عصر سلطه هوش مصنوعی، مراکز داده و تولیدات پیشرفته، ذخایر عظیم فلزات نادر آفریقا – همچون لیتیوم، کبالت، مس و… به کانونی برای جلب سرمایه‌گذاری و توجه جهانی بدل شده‌اند. کشورهایی همچون چین سال‌هاست که به منابع آفریقا چشم دوخته‌اند و تا ماه‌های اخیر، ایالات متحده نیز جاه‌طلبی‌های مشابهی داشت.

با این حال، دولت ترامپ با شعار نخست آمریکا، رویکردی معکوس تعریف کرده و به اشکال اقتصادی و سیاسی از آفریقا فاصله گرفته؛ تغییری که می‌تواند در مقطعی حساس در رقابت جهانی برای برتری فناورانه و راهبردی، نقش و جایگاه آمریکا در این قاره را تضعیف کند. این عقب‌نشینی عملا فرصت مناسبی را در اختیار چین و سایر بازیگران بین‌المللی قرار می‌دهد تا جای پای خود را در پهنه منابع غنی آفریقا محکم‌تر کنند.

روابط آمریکا و آفریقا: گذشته، حال و آینده

روابط آمریکا و آفریقا همواره بیش از آنکه بر پایه منافع واشنگتن باشد، بر مبنای نیازهای آفریقا شکل گرفته است. در سال ۲۰۲۴، آمریکا از طریق برنامه‌های کمک‌رسانی همچون آژانس توسعه بین‌المللی ایالات متحده (USAID) و طرح اضطراری رئیس‌جمهور برای مقابله با ایدز حدود ۱۳ میلیارد دلار به کشورهای آفریقایی (PEPFAR) اختصاص داد؛ هدف اصلی این کمک‌ها، امدادرسانی بود نه دستیابی به نتایج اقتصادی مستقیم. حتی پروژه‌هایی مانند «کریدور لوبیتو» که با هدف تسهیل دسترسی آمریکا به زنجیره تامین مواد معدنی حیاتی از طریق ساخت زیرساخت‌ها طراحی شده، مشابه الگوی «زیرساخت در برابر منابع» چین نبود و بیشتر بر توسعه و کمک تمرکز داشت تا معامله برد–برد اقتصادی بلندمدت.

با این حال حتی همین مدل سنتی کمک‌محور نیز اکنون در معرض تهدید است. در مارس ۲۰۲۵، واشنگتن تصمیم رسمی خود را برای خاتمه تدریجی به فعالیت‌های آژانس توسعه بین‌المللی ایالات متحده و برنامه‌های وابسته اعلام کرد؛ تصمیمی که به معنای قطع ده‌ها میلیارد دلار کمک به آفریقاست. توقف این برنامه‌ها پیامدهایی واقعی و ادراکی دارد. به‌عنوان نمونه، حذف بودجه طرح PEPFAR که از ۲۰۰۳ توسط جرج بوش کلید خورد موجب خواهد شد تا طی پنج سال آینده ۲ تا ۳ میلیون مرگ به واسطه ابتلا به ایدز رقم بخورد. از نظر ادراکی نیز رهبران آفریقایی این تغییر را نشانه ورود به «عصر جدیدی» از روابط خارجی می‌دانند؛ عصری که روابط هم‌زیستانه به بهای توقف توسعه قربانی خواهد شد.

«هاکاینده هیچیلمه» رئیس‌جمهور زامبیا در این باره گفت: «ترامپ به ما از هر دو طرف سیلی زد، ما تنها ماندیم.» این احساس بی‌پناهی در اظهارات سایر رهبران آفریقایی نیز عریان بود، بسیاری از سیاستگذاران آفریقایی، آمریکا را به عقب‌نشینی بی‌رحمانه متهم کردند. به باورشان واشنگتن تا به امروز به بهانه کمک برای این گروه تله گذاشته بود.

پیامدهای عقب‌نشینی سیاسی آمریکا

علاوه بر کاهش کمک‌های مالی، عقب‌نشینی سیاسی نیز این پیام را به آفریقا رساند که واشنگتن دیگر منافعی اساسی در قاره سیاه ندارد. فرمان اجرایی شماره ۱۰۹۴۹ که ترامپ در ژوئن ۲۰۲۵ امضا کرد، ورود شهروندان هفت کشور آفریقایی (چاد، جمهوری کنگو، گینه استوایی، اریتره، لیبی، سومالی و سودان) را تحت هر نوع ویزا – از گردشگری و تحصیلی گرفته تا مهاجرتی – ممنوع می‌کند.

این تصمیم با مخالفت اتحادیه آفریقا مواجه شد، اما واشنگتن از رویکردش عقب ننشست. این تحولات در حالی رخ داد که عناصر نادر خاکی (Rare Earth Elements – REEs) به یکی از محورهای رقابت جهانی میان واشنگتن و پکن بدل شده‌اند. چنین عناصری، کاربردهای کلیدی در حوزه‌های غیرنظامی و نظامی دارند؛ از تلفن‌های هوشمند و سخت‌افزار رایانه گرفته تا رادار، ماهواره و سامانه‌های هدایت موشک.

آفریقا حدود ۳۰ درصد از ذخایر جهانی عناصر نادر خاکی را در اختیار دارد و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۲۹ حدود ۱۰ درصد از صادرات جهانی این مواد را تامین کند. برخورداری از چنین ظرفیتی، قاره سیاه را به بازیگری نوظهور در بازار جهانی مواد معدنی بدل کرده است. اما طبق برآوردهای ۲۰۲۴، چین حدود ۴۰ درصد از صادرات فعلی آفریقا در این حوزه را جذب می‌کند، که نشان‌دهنده سلطه قابل‌توجه پکن بر اقتصاد معدنی قاره آفریقا است. از همین رو عقب‌نشینی آمریکا از آفریقا به معنای تشدید ضعف موقعیت واشنگتن در برابر چین خواهد بود.

میدان‌داری چین در قاره سیاه

برخلاف رویکرد انقباضی آمریکا، جمهوری خلق چین – بزرگ‌ترین شریک تجاری آفریقا – همچنان با قدرت پیش می‌رود. تجربه چین در حوزه «منابع معدنی آفریقا» به دو دهه پیش بازمی‌گردد؛ از جمله انعقاد قرارداد «زیرساخت در برابر منابع» با آنگولا در سال ۲۰۰۴ که زمینه‌ساز شکل‌گیری ابتکار کمربند و جاده شد. امروز، این ابتکار در تمام کشورهای آفریقایی به جز «اسواتینی» در حال اجرا است و ۵۲ کشور از ۵۴ کشور آفریقایی حجم تجارت بیشتری با چین نسبت به آمریکا دارند.

در ژوئن ۲۰۲۵، پکن سیاست تجارت بدون تعرفه را برای ۵۳ کشور آفریقایی اعلام کرد – رویکردی بر پایه سیاست کاهش تعرفه‌های سال ۲۰۲۴ – تا هم جریان ورود کالاهای چینی به آفریقا را تقویت کند و هم نقش خود را به‌عنوان مشتری بزرگ بازار آفریقا تثبیت نماید. این سیاست مستقیما با موضع اقتصادی انزواگرایانه آمریکا در تضاد است و این پیام را به آفریقا می‌دهد که چین «بی‌قید و شرط» در کنار این گروه از بازیگران قرار دارد.

در عرصه افکار عمومی نیز آمریکا در حال عقب‌نشینی است. طبق نظرسنجی «آفروبارومتر» در سال ۲۰۲۵، ۶۰ درصد پاسخ‌دهندگان نفوذ چین را «تا حدی مثبت» یا «بسیار مثبت» ارزیابی کرده‌اند، در حالی که این رقم برای آمریکا تنها ۵۳ درصد بوده است.

در نهایت باید گفت با قطع میلیاردها دلار کمک، وضع محدودیت‌های در حوزه ویزا و کاهش تعاملات، دولت ترامپ در حال بازتعریف روابط آمریکا–آفریقا به شکلی است که نفوذ واشنگتن در این قاره را در برهه‌ای حساس تضعیف می‌کند. این خلا به بازیگرانی چون چین اجازه می‌دهد جای خالی آمریکا را پر کنند. اگر ایالات متحده بر سیاست درون‌گرایانه فعلی پافشاری کند، ممکن است به‌زودی دریابد که جهان بدون این بازیگر به پیش رفته است.