به گزارش تجارت نیوز، اکوسیستم استارتاپی ایران در سال 1403 پوست انداخت. سال 1403 پر از اتفاق بود. اتفاقاتی که در ابعاد مختلف تاثیر خود را مستقیم یا غیرمستقیم گذاشتند و استارتاپ‌های کشورمان از این تاثیر بی‌نصیب نبودند. شرایط اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و حتی نظامی ایران و جهان در رشد اکوسیستمیک تاثیر می‌گذارد و ایران همواره به دلایل مختلفی که می‌توان آنها را سیاسی و اقتصادی تفسیر کرد، تاثیرپذیری بالایی از این اتفاقات دارد. البته فضای داخلی کشور هم تب‌وتاب بالایی را تجربه کرد.
در سالی که نرخ دلار رشد شدیدی پیدا کرد، اینماد دیجی‌کالا بسته شد. درگاه پرداختی صرافی‌های ارزدیجیتال به‌طور ناگهانی و بدون اعلام قبلی از سوی بانک مرکزی مسدود شد و استارتاپ‌ها بارها مورد تهدید تعلیق اینماد قرار گرفتند.
در سالی که ترامپ دوباره به کاخ سفید برگشت و تحولات زیادی را رقم زد، در مراسم تحلیف ریاست‌جمهوری‌اش دنیا دید که کسانی که در صف اول ایستاده‌اند، نه سیاست‌مداران زبده، نه فرماندهان رده‌بالا، بلکه موفق‌ترین کارآفرینانی بودند که بر لبه تکنولوژی حرکت می‌کنند. در سالی که شاید هزاران هزار بار اسم ایلان ماسک به زبان آمد و خبر از دستاوردها یا حتی شکست‌های آن دست به دست می‌شد، شورای عالی فضای مجازی با تصویب مصوبه‌ای که به گفته اعضا آن 30 بند دارد، دستور به رفع فیلترینگ گوگل‌پلی و واتس‌اپ داد تا برای اولین بار شاهد عقب‌نشینی حکمای اینترنت کشور از موضع فیلتر و محدودیت باشیم.
سال 1403 برای کشورمان پر از اتفاق بود. اتفاقاتی سرنوشت‌ساز که شاید اهمیت آنها در زمان حال مشخص نباشند. نه‌تنها در چنین روزهایی، بلکه در روزهای حوصله‌سربر و خسته‌کننده سال‌ها قبل نیز رشد اکوسیستم استارتاپی ایران متوقف نشده بود. در سال 1403 بزرگ‌ترین معاملات تاریخ اکوسیستم شکل گرفت. رقابت بالا گرفت و گاهی تبدیل به تنش شد. در سال 1403 اکوسیستم استارتاپی ایران پوست انداخت. حالا در سال 1404 استارتاپ‌های زیادی از کوچک‌ترین‌ها تا بزرگ‌ترین‌ها برای بقا می‌جنگند و در عین حال، امید دارند.
گزارش پیش‌روی شما درباره آشفته بازاری است که سال 1403 رقم زد. این گزارش تلاش کرده اتفاقات جامع اکوسیستم استارتاپی ایران را جمع‌آوری کند. هرچند که به اتفاقات بسیاری پرداخته نشده است. گفتنی است تجارت‌نیوز در گزارش‌هایی مجزا به کلیت موضوع اینترنت و آنچه در سال 1403 به صرافی‌های ارز دیجیتال و فضای فین‌تکی کشور گذشت، خواهد پرداخت. در این گزارش بیشتر به رقابت احیا‌شده‌ای پرداخته شده که میان بازیگران میدان اقتصاد دیجیتال کشور رخ داده است و البته بررسی معاملاتی که زمینه رقابت بیشتر را در سال 1404 فراهم خواهد کرد.
بزرگ‌ترین معامله تاریخ اکوسیستم استارتاپی ایران/ همراه اول، 40 درصد از سهام دیجی‌کالا را در اختیار گرفت
ماجرا از ابتدا به این سادگی برگزار نشد. شایعات این معامله در ابتدای 1403 یعنی در فروردین‌ماه مطرح شد. در ابتدا هر دو طرف مساله را به‌کلی تکذیب کردند. این موش‌وگربه‌بازی هم دلیل داشت. خلاصه این بود که ورود همراه اول به ترکیب یکی از بزرگ‌ترین استارتاپ‌های کشور که جنس دولتی نداشت برای کابران حساسیت‌زا بود و آنها را نگران می‌کرد.
نگرانی در بین کاربران و فشار رسانه‌ای باعث شد تا بعدها پای روح‌‌‌الله دهقانی‌فیروزآبادی، معاون علمی و فناوری رئیسجمهور در دولت سیزدهم به این موضوع باز شود. معاون وقت رئیسجمهور در این مورد گفت: «این دید غلطی است که برخی فضا را به گونه‌‌‌ای درست می‌کنند که حاکمیت به دنبال گرفتن سهام این شرکت‌های استارت‌آپی است یا این شرکت‌ها برای دادن سهم خود به دولت تحت فشار هستند.»
هرچند که بعدها بنیان‌گذاران دیجی‌کالا در یک نشست خبری که به میزبانی دیجی‌نکست، بازوی سرمایهگذاری دیجی‌کالا برگزار می‌شد به این مساله اشاره کردند که هیچ شرکتی نمی‌تواند تملک دیجی‌کالا را در دست بگیرد. حمید محمدی در این نشست خبری که در میانه آذرماه برگزار می‌شد، گفت: «همراه اول از روز اول (مذاکرات) این تمایل را داشته اما در توافق خرید سهام توسط همراه اول، تصریح شده تا زمانی که ما بنیان‌گذاران در این شرکت هستیم، هیچ شرکتی نتواند تملک گروه دیجی‌کالا را بگیرد.»
40 درصد سهام دیجی‌کالا با تخفیف 30 درصدی به ارزش 30 هزار میلیارد تومان معامله شد و به همراه اول رسید
مذاکرات بین همراه اول و دیجی‌کالا با استناد به گزارش‌های موجود از بهمن‌ماه سال 1402 آغاز شد. یکی از موفق‌ترین خروج‌های تاریخ اکوسیستم استارتاپی ایران با موفقیت این مذاکرات اتفاق افتاد و سرانجام، سرآوا پس از 13 سال از ترکیب سرمایه‌داران خروج کرد. سود سرآوا را می‌توان تقریبا هزار برابر دانست. در پایان شرکت حرکت اول، بازوی سرمایهگذاری همراه اول با خرید 25 درصد سرآوا، 10 درصد از سهم موسسان یعنی حمید و سعید محمدی و دیگر سرمایه‌گذاران، توانست رقبای خود را در این میان کنار بزند و به 40 درصد از سهام دیجی کالا دست یابد.
ارزش توافق اعلام شده 30 هزار میلیارد تومان است. معامله‌ای که با شرایط مخصوص به خود انجام و تخقیف‌هایی هم شامل خریدار شد.
سایه سنگین اپراتورها بر اکوسیستم استارتاپی کشور/ همراه اول در کنار ایرانسل حالا جزو سهام‌داران عمده غول‌های استارتاپی هستند
صنعت مخابرات یا فناوری اطلاعات در ایران شبکه‌ای درهم تنیده و پیچیده است. آن گونه که «پیوست» نقل می‌کند: «مانند کلافی سردرگم، یافتن سرنخ آن غیرممکن می‌نماید. در حالی که رسیدن به اطلاعات می‌تواند بسیار دشوار باشد، از بین انبوهی از اسامی رسمی و تجاری به شبکه‌ای می‌رسیم که هیچ‌کدام‌شان خصوصی نیستند.» این بحث طولانی در این گزارش نمی‌گنجد. ورود به چنین شبکه‌ای الزاما خروج اجمالی در خود ندارد و پرداخت به آن در گزارش دیگری ممکن خواهد بود.
برای درک بهتر این شبکه می‌توانید به عکس توجه کنید. این عکس در گزارش‌هایی از پیوست و اقتصادآنلاین منتشر شده اما منبع دقیق آن مشخص نیست.
دیجی‌کالا و همراه اول، اسم شناخته شده‌ای در کنار اسامی غریبه قرار می‌گیرد
شرکت ارتباطات سیار ایران که با نام تجاری همراه اول شناخته می‌شود حالا بیش از 17 سال سن دارد. سهام‌دار عمده همراه اول، با بیش از 82 درصد از سهام آن، شرکت مخابرات ایران است. مابقی در اختیار شرکت واسط مالی مرداد است. خود شرکت مخابرات سهام‌داران متعددی دارد. بیش از 32 درصد از سهام مخابرات متعلق به شرکت توسعه اعتماد مبین است.
طبق اطلاعات موجود، توسعه اعتماد مبین 9 شرکت مادر ثبت شده دارد. به استناد آنچه در سایت رسمیو قابل مشاهده عموم است، شرکت‌هایی مانند گسترش الکترونیک تدبیر ایران (زیرمجموعه گروه تدبیر وابسته به ستاد اجرایی فرمان امام (ره))، تامین اعتماد زاگرس، طلیعه سروش پایدار، شهریار مهستان، گروه اعتماد پارس، شرکت سرمایهگذاری گنجینه شایستگان، سرمایهگذاری توسعه اعتماد، در نهایت بانک سینا و بانک پارسیان، شرکت‌های مادر ثبت شده برای توسعه اعتماد مبین هستند.
به نقل از سپاه‌نیوز، در تاریخ آبان‌ماه 1397 روابط عمومی بنیاد تعاون سپاه در اطلاعیه‌ای اعلام کرد که در راستای تدابیر ستاد کل نیروهای مسلح، بنیاد تعاون سپاه پاسداران انقلاب اسلامی با واگذاری سهام خود، از شرکت توسعه اعتماد مبین (مربوط به سهامداری شرکت‌های مخابرات ایران و همراه اول) خارج شد.
نزدیک به 20 درصد از سهام شرکت مخابرات متعلق به دولت جمهوری اسلامی است. 8.43 درصد از سهام به شرکت واسط مالی اسفند دوم بازمی‌گردد و 2.17 درصد متعلق به شرکت ارتباطات سیار است. در نهایت شرکت س اتهران س.خم ک م ف ع، و شرکت س اخراسان س.خم ک م ف ع، هردو مجموعا بیش از 2 درصد باقی مانده را در اختیار دارند.
این عقبه‌ای بود که برای همراه اول می‌شد ترسیم کرد. البته همراه اول تنها اپراتوری نیست که به اکوسیستم استارتاپی ایران ورود کرده است. پیش از شرکت ارتباطات سیار، اپراتور دوم یعنی ایرانسل هم در پورتفوی خود یکی دیگر از بزرگ‌ترین استارتاپ‌های نسل یک کشور یعنی اسنپ را دارد.
اسنپ و ایرانسل، نخی که شما را به عمق یک شبکه وصل می‌کند
در سال 98 مدیرعامل وقت اسنپ یعنی ژوبین علاقبند در یک برنامه تلویزیونی حاضر شد و به سوالات مجری برنامه در مورد ترکیب سهام‌داران اسنپ پاسخ داد. طبق گفته علاقبند در آن زمان، عمده سهام اسنپ متعلق به گروه ایرانسل است. ترکیب سهام‌داران اسنپ موضوعی بحث برانگیز به شمار می‌آید. هرچند که در اینجا موضوعیت ندارد و گزارشی مجزا می‌طلبد.
ایرانسل اپراتور دوم تلفن همراه در میانه سال 1385 اولین سیمکارت‌های خود را به بازار عرضه و به صنعت ICT کشور ورود کرد. ترکیب سهام‌داران ایرانسل شامل گروه آفریقایی MTN و شرکت گسترش الکترونیک ایرانیان می‌شود. گروه آفریقایی MTN، شرکت چندملیتی آفریقایی به غیر از ایران در ۲۰ کشور دیگر در خاورمیانه و آفریقا فعالیت می‌کند. این شرکت آفریقایی 49 از درصد سهام ایرانسل را در اختیار دارد. 51 درصد دیگر متعلق به شرکت گسترش الکترونیک ایران است.
این شرکت زیرمجموعه مستقیم بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی، گروه مهندسین مشاور بنیادسازه، پویش فن‌آوری پزشکی پردیس، توسعه الکترونیک پایدار، پیوند تجارب آتیه ایرانیان، صنایع مخابرات صاایران (شرکت دولتی صنایع الکترونیک، تجهیزات مخابراتی و پزشکی وابسته به وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح)، صنایع قطعات الکترونیک ایران، مدیریت سرمایهگذاری کوثر و مادر تخصصی مالی و سرمایهگذاری سینا است.
نتیجه اتصال اکوسیستم استارتاپی به شبکه پشت اپراتورها چیست؟
اکوسیستم استارتاپی در مقطع کنونی با بحران تامین مالی مواجه است. نوسانات اقتصادی سرمایه‌گذاران را به رفتار‌هایی با ریسک کمتر سوق داده است. در این میان، ورود اپراتورها با سرمایه‌های کلان به استارتاپ‌های بزرگ و تاسیس بازوهای سرمایهگذاری می‌تواند در به حرکت درآوردن چرخ‌های اکوسیستمیک و تزریق سرمایه و به تحرک درآوردن اجزا موثر باشد.
هرچند که از این ارتباطات می‌توان به موضوعات دیگری هم اشاره کرد، اما این اشارات در این گزارش موضوعیت ندارند. به هر حال در آینده گنگ و مبهم اقتصادی، باید دید اتصال استارتاپ‌ها به این شبکه‌ها چه تاثیری در مسیر استراتژیک آنها و البته بر اکوسیستم استارتاپی ایران خواهد گذاشت.
رقابت احیاشده تبدیل به جنگ می‌شود/ پای همه وسط است!
اکوسیستم استارتاپی ایران رقابت‌های زیادی در خود داشته و دارد و خواهد داشت. آن‌طور که می‌توان پیش‌بینی کرد، حرکت غول‌ها یا بازیگران مهم به سمت تکمیل زنجیره ارزش خود و خلق یک اپلیکیشن یا محصول همه‌جانبه است. در نتیجه چند گروه از مبداهای مختلفی در حال حرکت به چنین مقصدی هستند و می‌توان این‌گونه پیش‌بینی کرد که در آینده دیگر شاهد رقابت میان قطب‌ها نخواهیم بود. چرا که تاکنون این قطب‌ها بودند که بر سر بازار با یکدیگر رقابت می‌کردند.
قطب‌ها به این سادگی شکل نگرفتند و هر کدام مسیر جالب و هیجان‌انگیزی برای زنده ماندن طی کرده‌اند. سال‌ها طول کشید تا اکوسیستم استارتاپی از شکل جزیره‌ای خارج شود و اجزا به دلایل مختلف به یکدیگر نزدیک شوند. با این حال دو قطبی‌های کمی در این اکوسیستم وجود نداشتند. از بازار و مایکت، تخفیفان و نت‌برگ، نشان و بلد، جاب‌ویژن و جاباینجا، دیوار و شیپور، حتی دیجی‌کالا و بامیلو که در گذشته با هم تنش بسیار داشتند اما حالا دیگر رقابتی در میان آن دو حس نمی‌شود، چرا که بامیلو در اردیبشت‌ماه سال 98 تعطیل شد. بامیلو و استارتاپ‌های دیگری در آن دوران با ری‌برندینگ، نام‌های یکپارچه‌ای از گروه اسنپ گرفتند. مثلا بامیلو به اسنپ‌مارکت تبدیل شد. در هر صورت، همه و همه و دوقطبی‌های دیگری هم که ذکر نشد، نشان از وجود منافعی مشترک، اما مسیرهای جداگانه‌ای دارد.
یکی از داغ‌ترین رقابت‌ها در سال 1403، میان اسنپ و تپسی شکل گرفت. اسنپ یکی از بزرگ‌ترین استارتاپ‌های ایرانی است. اسم بزرگی که حالا مدعی بازارهای مختلفی است و در مرور زمان تبدیل به گروه اسنپ شد. در روزهای پایانی سال 1403 اسنپ در سرویس تاکسی خود توانست رکورد جدیدی ثبت کند و به نزدیک شش میلیون سفر به روز برسد.
رشد رانندگان تپسی و اسنپ باعث تغییرات مهمی شد
هرچند گروه اسنپ شکست‌های کمی در پرونده خود ندارد. اسنپ تیکت، هیت، اسنپ کیو، اسنپ لاین که البته دوباره با سفر اشتراکی فعال شده است، اسنپ رز، اسنپ ونچرز، اسنپ روم و یک الی دو مورد دیگر، همه جزو شکست‌های گروه اسنپ هستند.
البته اولین بار در اواسط سال 1398 از اسنپ لاین و راه‌اندازی آن صحبت‌هایی شد تا در نهایت در سال 1402 به طور آزمایشی فعالیت خود را آغاز کرد. اینکه امروزه مردم شاید استقبال بیشتری از سرویس سفرهای اشتراکی می‌کنند بی‌ارتباط به هزینه‌های سنگین سفر روزانه نیست. موارد دیگری هم می‌توان ذکر کرد. چه‌بسا که مردم امروزه تجربه بهتر و شناخت بیشتری در استفاده از سرویس‌های تاکسی‌های اینترنتی دارند و شرایط دیگر به خامی سال‌های قبل نیست.
آن سوی میدان، رقیب داستان دیگری دارد. در میانه بهمن‌ماه سال 1402 گروه صنعتی گلرنگ به‌طور رسمی به ترکیب سهام‌داران تپسی ورود کرد و 70 درصد سهام این استارتاپ را خرید. اتفاقی که شاید مهم‌ترین رخداد استارتاپی سال بود. بعد از آن میلاد منشی‌پور، مدیرعامل سابق تپسی، از سمت خود کناره‌گیری کرد تا سیاست‌های گروه گلرنگ به‌طور کامل اجرا شود.
گروه اسنپ و گروه تپسی، در بازارهای مختلفی با یکدیگر تقابل دارند. از رقابت در سرویس تاکسی اینترنتی گرفته تا جنگ در سرویس فود. تپسی به پشتوانه گروه صنعتی گلرنگ تجربه خوب و نفوذ زیادی در بازار دارد و از توان مالی بالایی برخوردار است. هردو گروه با برگزاری کمپین‌ها یا حتی مگاکمپین‌هایی خیز بلندی برای تصاحب سهم بیشتری از بازار برداشته‌اند. گروه اسنپ هم از اشتباهات خود درس گرفته و امروز یکی از نوآورترین کسب‌وکارهای کشور به حساب می‌آید. در هر صورت رقابت این دو می‌تواند هیجان‌انگیز و پرتحرک باشد. رشد هر دو طرف هم می‌تواند نتایج مثبتی برای اکوسیستم استارتاپی داشته باشد.
اوایل اسفندماه 1403 مصوبه بیمه تامین اجتماعی برای رانندگان اسنپ و تپسی ابلاغ شد و ثابت کرد که اکوسیستم استارتاپی می‌تواند عامل پیشران در ایجاد تغییراتی باشد.
دعوا بر سر بازار/ انحصارطلبی اتهام اصلی است!
اما رقابت میان گروه اسنپ و گروه تپسی در بازار غذا تبدیل به جنگ شد و با شکایت تپسی‌فود از اسنپ‌فود به اتهام رفتار انحصارطلبانه، پای شورای رقابت را به این دعوا باز کرد. البته این بار اول نبود که از اسنپ‌فود به این دلیل شکایت می‌شد. رقابت و تنش میان اسنپ و تپسی در سال 1403، اکوسیستم استارتاپی ایران را تحت تاثیر خود گذاشت.
سال 1398 در پرونده‌ای که با شکایت چیلیوری علیه اسنپ‌فود باز شده بود هم این اتهام تکرار شده بود. شورای رقابت با توجه به اینکه همکاری وندورها با رقبا موجب لغو قرارداد یا جریمه قابل توجه از سمت اسنپ‌فود می‌شد، این فرایند را مصداقی از محدود کردن معاملات با رقبا تلقی کرد. البته این پرونده با انحلال چیلیوری عملا مختومه شد.
به نقل از هفت صبح، سال 1402 علیرضا خدابخش رئیس هیات مدیره «قاصدک رسانه کاسپین» که با سرویس قاصدک‌فود در حوزه سفارش اینترنتی غذا فعالیت می‌کرد، در رابطه با رفتار انحصارطلبانه اسنپ‌فود گفته بود: «اسنپ‌فود همچنان رویکردی ضدرقابتی و انحصاری را پیش گرفته و این بار با رویکرد تشویق رستوران‌‌دارها باعث قطع همکاری آنها با سایر پلتفرم‌های آنلاین می‌شوند».
سال 1403 گروه دیگری علیه مدعی اول بازار سفارش آنلاین غذا یعنی اسنپ‌فود چنین ادعایی داشتند. زودکس که به‌طور موازی در کرمان فعالیت می‌کرد، از سال گذشته که اسنپ به این شهر ورود کرده، تحت فشار زیادی قرار گرفته است. بدین ترتیب شکایت دیگری هم در این مورد از اسنپ‌فود ثبت و به شورای رقابت ارجاع داده شد. هرچند که فرایند این شکایت هنوز به اتمام نرسیده اما پیگیری‌های تجارت‌نیوز از آن حکایت می‌کند که در مراحل پایانی خود است.
پیگیری‌های تجارت‌نیوز برای دریافت پاسخ رسمی از سوی اسنپ‌فود به نتیجه‌ای نرسید که گروه اسنپ این مساله را بی‌پاسخ گذاشته و در فضای حقوقی آن را دنبال کردند.
دعوا میان اسنپ و تپسی عقبه‌ای طولانی دارد و برگ جدیدی از تاریخ اکوسیستم استارتای ایران را به خود اختصاص داده است. این تاریخچه یک ماجرای دیگر هم در خود دارد. نگین انصاری معاون حقوقی تپسی در این باره گفته بود:
«آذر و دی ۹۸ این اتفاق افتاده است. طرح شکایت سال ۹۹ و جلسه رسیدگی به این شکایت در شورای رقابت ۲۰ اسفند سال ۱۴۰۱ برگزار شده است. در آذر و دی ۹۸ حدود هزار سیمکارت ایرانسل به عنوان مسافر در تپسی حساب کاربری ساختند و درخواست سفر ثبت می‌کردند. آنها بعد از اینکه راننده سفر را قبول می‌کرده، به شماره راننده دسترسی پیدا می‌کردند و بعد سفر را لغو می‌کردند. این موضوع را با توجه به رشد نرخ لغو سفرها در این دو ماه علت را بررسی کردیم و به این هزار سیمکارت رسیدیم.»
گروه اسنپ در حوزه لندتک هم تحت فشار حقوقی قرار دارد. سرویس لندتکی گروه اسنپ با عنوان اسنپ‌پی توسط استارتاپ دیگری با نام «ازکی وام» به‌خاطر نوع قراردادهایش متهم به رویه انحصارطلبی شده است.
اسنپ توانست در بازه زمانی چندساله، جایگاه مهمی در بازارهای مختلف به دست بیاورد. حالا اسنپ رقبای زیادی دارد. اسنپ مارکت، سرویس دیگری است که بازار مهمی را هدف قرار داده است. سرویس که دیجی‌کالا هم به آن ورود کرده و در این میان، نمی‌توان از یک رقیب مهم چشم‌پوشی کرد. «اکالا» به پشتوانه فروشگاه زنجیره‌ای افق کوروش که البته از زیرمجموعه‌های گروه صنعتی گلرنگ است، مدعی دیگر این بازار به حساب می‌آید.
اسنپ در مسیر چندین و چند ساله خود توانسته به جایگاه مهمی دست پیدا کند. چه در بازار تاکسی‌های اینترنتی و چه در بازار سفارش آنلاین غذا. تجارت‌نیوز در موارد ذکر شده موضع‌گیری خاصی ندارد. آنچه که در جریان حقوقی دنبال می‌شود بخشی از اصل ماجراست که اینجا موضوعیت دارد. اسنپ و تپسی یا هر استارتاپ دیگری هر دو فرهنگی را در خود پرورش می‌دهند که خلاقانه و نوآور است. اهمیت این مساله در مقایسه با صنعتی آشکار می‌گردد که هنوز در چارچوب‌های سنتی محصور است و با فشارهای بیرون روز به روز کوچک‌تر می‌شود. استارتاپ‌ها از دل محدودیت‌ها و کاستی‌ها پیدا می‌شوند.
در چنین شرایطی برخورد و تنش طبیعتا اتفاق می‌افتد. این تنش‌ها تحرک و پویایی به‌وجود می‌آورند و این به نفع کاربران است. چرا که هدف استارتاپ‌ها ساده کردن چرخه‌های زندگی هستند. استارتاپ‌ها همواره با خلاقیت، مسیری زیستی مردم، شرکت‌ها یا کسب‌وکارها یا حتی دولت‌ها را کوتاه‌تر و ساده‌تر می‌کنند. همینجاست که باید گفت امروزه زندگی بدون استارتاپ‌ها اساسا غیرممکن است.
آنچه از بین این دعواها و شکایت و شکایت‌کشی‌ها، تبلیغات سنگین و پول‌پاشی‌ها مشخص می‌شود، سود کلانی است که در این بازارها وجود دارد. ظرفیت بالای استراتژیک و استارتاپی موجود در ایران البته که می‌تواند برای سرمایه‌گذارانی خارج از ایران هم جذاب باشد. در حالی که محصول تحریم‌ها جا ماندن تمام این ظرفیت‌ها از بازار جهانی است. در حالی که کشورهای حاشیه خلیج فارس در حال برنامه‌ریزی برای طرح‌های سنگین و پیچیده هم‌جهت با ترند امروزی یعنی هوش مصنوعی هستند، استارتاپ‌های ایرانی و اکوسیستم استارتاپی ایران با چالش‌هایی مواجه می‌شوند که به وجود خلاهای قانونی بازمی‌گردد.
دیجیتال مارکتینگ/ بازار داغ اکوسیستم استارتاپی و خیز بلند برای 1404
رقابت در بازار یک رکن اساسی دارد که آن بازاریابی یا مارکتینگ است. آنچه اینجا اهمیت می‌یابد، تحرکات بازیگران مهم دیجیتال مارکتینگ کشور است.
استارتاپ‌هایی که خدمات خود را به کسب‌وکارها ارائه می‌دهند و بر سر بازار مهمی با یکدیگر به رقابت پرداخته‌اند و این مساله احتمالا در آینده سروصدای بیشتری در فضای عمومی اکوسیستم استارتاپی ایران به‌وجود بیاورد.
بازار دیجیتال مارکتینگ دو بازیگر مهم دارد که در سال 1403 حسابی گرد و خاک به پا کردند. هردو طرف ادعا دارند که رتبه اول بازار هستند و سهم بیشتری در اختیار دارند و اتهامات انحصارطلبی حتی اینجا هم شنیده می‌شود.
تپسل و یکتانت دو مدعی اصلی بازار دیجیتال مارکتینگ کشور هستند. گزارش‌های موجود نشان می‌دهد که تبلیغات دیجیتال به طور فزاینده‌ای در حال رشد است و هردو رقیب خود را برای سالی طولانی که 1404 باشد آماده کرده‌اند.
در سال 1403 تپسل فیلتر شد!
سال 1403 برای میدان دیجیتال مارکتینگ پر از هیاهو بود. ابتدای سال یعنی در فروردین‌ماه، تپسل فیلتر شد. طبق بیانیه‌ای که در وبلاگ تپسل منتشر شده، تیم فنی تپسل ساعت ۲۰:۴۰ دقیقه جمعه ۱۷ فروردین متوجه شده که دامنه api.tapsell.ir فیلتر شده است. تپسل در این بیانیه اعلام کرد که اعمال فیلترینگ «بدون هیچ تذکر، ابلاغیه یا اعلام قبلی» رخ داده و با وجود پیگیری‌ها، «نه تنها دلیل این اقدام آشکار نیست بلکه حتی مشخص نیست این فیلترینگ از سوی چه نهادی انجام شده است».
یکتانت دیوار را از تپسل دور کرد/ تپسل کافه بازار را خرید!
در نیمه دوم سال 1403 تحرکات بازیگران به سمت و سوی دیگری رفت و زمینه رقابت جدی را برای سال آینده آماده کرد. در نیمه دوم سال، رقابت میان پلتفرم‌های دیجیتال مارکتینگ به سطح جدیدی رسید. در بهمن‌ماه سال 1403، با اعلام روابط عمومی دیوار، همکاری جدیدی میان یکتانت و دیوار از اسفندماه آغاز شد. یکتانت در سال گذشته استراتژی خود را بر گسترش سبد محصولات و بهبود کیفیت تبلیغات متمرکز کرده است. سمانه طغیانی، مدیر ارشد عملیات یکتانت، در رویداد سالانه یکتانت بیان کرد: «یکی از رسانه‌هایی که برای توسعه این استراتژی استفاده شد، نرم‌افزار دیوار است. دیوار با بیش از ۴۰ میلیون کاربر فعال ماهانه و ۱۰ میلیون کاربر روزانه، بستری قدرتمند برای تبلیغات هدفمند محسوب می‌شود».
بیانیه‌ای که توسط هلدینگ هزاردستان منتشر شد معنای دیگری هم درخود داشت و آن دور شدن رقیب از دیوار بود. تپسل دیگر جایی در دیوار نداشت. البته تپسل هم در این زمان بیکار ننشست و به‌طور موازی در حال مذاکره با یکی دیگر از شرکت‌های پورتفوی هزاردستان بود. معامله کافه بازار ماجراهای زیادی داشت. تپسل رقم نهایی را اعلام نکرد. حتی ذکر شد که پیشنهاد تپسل به هزاردستان 45 درصد بیشتر از پیشنهاد اولیه بوده است. بر اساس اطلاعاتی که دیجیاتو بدست آورده است، تپسل با ارائه چنین پیشنهادی توانست رقبای خود در این معامله یعنی صبا ایده و البته یکتانت را کنار بزند.
اتفاقی که در اواخر بهمن‌ماه و اوایل اسفندماه علنی اعلام شد، یکی دیگر از بزرگ‌ترین معامله‌های تاریخ اکوسیستم استارتاپی ایران بود. تپسل کافه بازار را خرید. معامله‌ای که در نوع خود نکات جالب بسیاری داشت و نوید بازاری هیجان‌انگیز و احتمالا پر از تنشی را می‌دهد. تحرکات دو قطب مهم دیجیتال مارکتینگ کشور نشان می‌دهد پوست‌اندازی در اکوسیستم استارتاپی کشور انجام شده و باید منتظر اعداد و ارقامی متفاوت در سال آینده باشیم. البته حوزه دیجیتال مارکتینگ بازیگران دیگری هم دارد و نمی‌شود تمام اعتبار این بازار را به نام دو اسمی که از آنها یاد کردیم نوشت. اما در سال 1403 تحرکات این دو استارتاپ فعال در حوزه دیجیتال مارکتینگ مورد بررسی اجمالی قرار گرفت.
یکتانت در بورس پذیرفته شد
در میانه اسفندماه سال 1403 شرکت نوآوران یکتانت با نماد یکتانت در تابلوی دانش‌بنیان بازار نوآفرین بورس ایران درج شد. ورود یکی از بازیگران مهم اکوسیستم دیجیتال مارکتینگ به بورس می‌تواند نشانه مثبتی باشد. به نقل از اکوموتیو، پیش از این نیز تپسی به بورس پیوسته بود. هر چند تپسی و بسیاری از استارتاپ‌های دیگر را گروه صنعتی گلرنگ با ورود پر شتاب خود به اکوسیستم خریداری کرد.
1403، سال پر خروج اکوسیستم استارتاپی ایران
هلدینگ سرآوا خروج‌کننده اصلی سال 1403 بود. در اتفاقی که ابتدای گزارش به آن اشاره شد، هلدینگ سرآوا شاید بزرگ‌ترین خروج تاریخ اکوسیستم استارتاپی ایران را رقم زد و از ترکیب سهام‌داران دیجی‌کالا خارج شد. البته این تنها خروج سرآوا نبود.
سرآوا خروج دیگری هم داشت و آن، مربوط به آبان‌ماه 1403 می‌شد. زمانی که مجمع عمومی سرآوا با اکثریت آرا، تصمیم به خروج از ترکیب سهام‌داران هلدینگ هزاردستان گرفتند. با اعلام رسمی از سوی دیوار، سهام سرآوا مستقیما توسط هلدینگ هزاردستان خریداری شد. علت فروش سهام هزاردستان توسط سرآوا، حمایت از موسسان شرکت‌های استارتاپی، ایجاد امید در دل کارآفرینان جوان و به حرکت درآوردن چرخه اکوسیستم استارتاپی عنوان شده است.
به نقل از فارنت، پیش از این نیز سرآوا از ساختار سهامداری علی‌بابا، الوپیک و نوار نیز خارج شده بود. دیوار و بازار به جمع استارتاپ‌های ایرانی می‌پیوندند که شرکت سرمایهگذاری سرآوا سهام آنها را به دیگران واگذار می‌کند.
سرآوا در یک ماجرای دیگر هم اسمش آمده و آن دیگری هم به اندازه ماجرای اول حاشیه داشت. خروج دوم مربوط به خروج سرآوا از ترکیب سهام‌داران ایوند بود. اتفاقی که در نوع خود حواشی به‌خصوصی داشت.
هلدینگ هزاردستان خروج‌کننده دومی بود که تحرکاتش در نیمه دوم سال مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفت. اتفاقی که به آن پرداختیم. معامله تاریخی بین تپسل و هلدینگ هزاردستان بر سر کافه بازار، خروج دیگری بود که در سال 1403 خبرساز شد.
جلسه بررسی پذیرش دیوار در بورس به درخواست نهادهای امنیتی لغو شد
مساله ورود یا پذیرش در بورس یا IPO شدن استارتاپ‌ها مورد دیگری است که در سال‌های اخیر خبرساز می‌شود. بعد از تپسی، دیجی‌کالا که مدتی به‌دنبال ورود به بورس بود، سرانجام در دی‌ماه 1403 در بورس تهران پذیرفته شد. مساله‌ای که بی‌ارتباط با خروج سرآوا و ورود همراه اول به ترکیب سهام‌داران این استارتاپ برجسته ایرانی نیست.
در روزهای پایانی 1403 اما از برگزاری جلسه بررسی پذیرش در بورس دیوار جلوگیری می‌شود. در تاریخ 22 اسفندماه به نقل از روابط عمومی دیوار، مدیرعامل دیوار با اشاره به دستورالعمل مرتبط با مشاغل حساس در بورس گفت: «بر این اساس اگر در مهلت مقرر پاسخی از نهاد امنیتی درباره شرکتی که درخواست پذیرش داده است دریافت نشود، شرکت بورس می‌تواند فرآیند پذیرش را ادامه دهد و جلسات لازم را برگزار کند.»
جلسه اسفندماه برای پذیرش دیوار در بورس نیز بر همین اساس هماهنگ شده بود، اما در نهایت، این جلسه امروز و در لحظات آخر، به همان دلیل همیشگی و تکراری یعنی مخالفت نهادهای امنیتی لغو شد.»
رگولاتور/ بسترساز یا چوب لای چرخ؟
رگولاتور و نهاد بالادستی نقش مهمی در بسترسازی برای رشد عمومی اکوسیستم استارتاپی و استارتاپ‌ها دارند. در سالی که یکی از بزرگ‌ترین استارتاپ‌های ایران و یکی از مهم‌ترین اعضای اکوسیستم استارتاپی کشور یعنی دیجی‌کالا، با مشکل تعلیق اینماد روبه‌رو می‌شود، باید پرسید که آیا سازوکارهای قانونی انعطاف لازم یا حدود مناسب برای رشد استارتاپ‌ها را فراهم آورده‌اند؟ اینکه فرایند قانون‌گذاری همواره باید عقب‌تر از لبه تکنولوژی و ترندهای استارتاپی حرکت کند یک مساله کاملا طبیعی به نظر می‌رسد، اما چه توضیحی برای شکاف چندین و چند ساله میان قانون‌گذاری و تنظیم‌گری در حوزه بلاک‌چین وجود دارد؟
بیایید از ابتدا به مساله نگاه کنیم. در آبان‌ماه 1403 دیجی‌کالا با انتظار بیانیه‌ای اعلام کرد: «در نهایت بهت و تأسف متوجه شدیم از لحظاتی پیش درگاه‌های پرداخت اینترنتی دیجی‌کالا بسته شده است».
مجوز اینماد دیجی‌کالا تعلیق شد
در ادامه ذکر می‌شود: «این اتفاق که به صورت کارشناسی نشده و براساس اطلاعات اشتباه رخ داده به درخواست مرکز توسعه تجارت الکترونیک بوده است. در پی این درخواست مجوز اینماد دیجی کالا تعلیق و متعاقب آن با ارسال درخواست به شاپرک درگاه‌های پرداخت اینترنتی نیز بسته شده است».
نکته‌ای که اینجا موضوعیت دارد، در پاراگراف بعدی بیانیه دیجی‌کالا ذکر می‌شود: «برخوردهای این چنین با کسب و کارهای نوآور باعث آسیب دیدن تجارت الکترونیک و خرده فروشی آنلاین و فعالان این عرصه در کشور خواهد شد».
پس از انتشار این خبر امین کلاهدوزان رئیس انجمن تتا یا سازمان توسعه تجارت الکترونیک در صفحه ایکس خود نوشت: «از ۴ ماه قبل به‌صورت مداوم با هدف حمایت از کل پلتفرم‌ها، جلسات با سکوهای دارای تخلف فروش کالای قاچاق (از جمله دیجی‌کالا) و ستاد مبارزه با قاچاق گذاشته شده و توافقات صورت‌جلسه شده که متاسفانه شرکت تعهدات را کامل اجرا نکرد.»
کلاهدوزان بیانیه دیجی‌کالا را غیردقیق و خلاف واقع خواند. صفحه رسمی انجمن تجارت الکترونیک تهران در شبکه ایکس هم خطاب به دیجی‌کالا هشدار داد: «پاک کردن صورت مساله‌ها در فضای مجازی هیچ یک از مشکلات کشور را حل نمی‌کند و تنها باعث گسترش فساد و تباهی بیشتر در اقتصاد کشور می‌شود.»
ستار هاشمی، وزیر ارتباطات هم برای میانجی‌گری اقدام کرد
این ماجرا حتی پای ستار هاشمی وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات را وسط کشید. هاشمی در همان فضای توئیتری به ماجرا ورود می‌کند و مینویسد: «حمایت از کسب‌وکارهای شاخص اقتصاد دیجیتال در این شرایط سخت، وظیفه و راهبرد اصلی دولت است. برای حکمرانی مطلوب، باید مشکلات مردم را با تفاهم و وفاق، بدون هیاهو حل کنیم تا خاطرشان آسوده باشد.»
با اینکه اینماد دیجی‌کالا در ادامه این ماجرا فعال شد و قائله خاتمه یافت اما این بار این تنش‌های پیش از آن هم اتفاق افتاده بود.
تهدید دیوار و شیپور به تعطیل شدن بخش املاک
در اردیبهشت ماه سال 1403، ابوالفضل نوروزی با اشاره به انتشار آگهی املاک در سکوهای دیوار و شیپور، اظهار کرد: «بعضا دلالان و سوداگران از این بستر استفاده کرده و املاکی را که اصلاً وجود خارجی ندارند را در این سکوها آگهی می‌کنند.»
وی با بیان اینکه این کار به صورت گسترده و با هماهنگی دلالان برای قیمت‌سازی انجام می‌شود، افزود: «با توجه به مصوبه شورای عالی مسکن برای انتشار آگهی در سکوهای اینترنتی باید احراز هویت مالک و کد پستی انجام شود.»
نوروزی با تاکید بر اینکه املاکی که قرار است آگهی شود باید در سامانه املاک و اسکان باشند، تاکید کرد: «اگر این سکوها تا هفته آینده این بخش وب‌سرویس را انجام ندهند، بخش املاک آنها با مجوز شورای امنیت و دستگاه‌های امنیتی مسدود خواهد شد.»
البته این ماجرا با پاسخ تند دیوار روبه‌رو شد. روابط عمومی دیوار با انتشار جوابیه‌ای به اظهارات مدیرکل وقت دفتر اقتصاد مسکن پاسخ داد.
مساله قانون‌گذاری نه صرفا در اکوسیستم استارتاپی ایران، بلکه در سایر نقاط جهان یک چالش عمده است. اتفاقی که در ایران افتاده، شکاف غیرقابل انکاری است که میان قانون‌گذار و استارتاپ‌ها وجود دارد.
دستگاه‌هایی که کم‌کاری می‌کنند، به دلیل انتقادات تقصیر را به گردن پلتفرم‌ها می‌اندازند!
مدیرعامل دیوار در واکنش به انتشار خبری با عنوان «هشدار وزارت راه و شهرسازی مبنی بر مسدود شدن بخش املاک دیوار و شیپور»، با اشاره به سابقه این ماجرا گفت: «دیوار از ۱۸ مهر ۱۴۰۲ به سامانه املاک و اسکان وصل شده است و در فرایند ثبت آگهی، هر کاربری که بخواهد آگهی ملک منتشر کند امکان استفاده از این سامانه و دریافت نشان تطبیق کد ملی با کد پستی را دارد. مشکل این است که دوستان وزارت راه و شهرسازی چندین ماه است روی یک موضوع سلیقه‌ای درباره محل قرار گرفتن دکمه ورود به این سامانه بدون در نظر گرفتن استانداردهای طراحی رابط کاربری متوقف شده‌اند».
آرمندهی در بخش دیگری از صحبت‌های خود می‌گوید: «ما البته به این وضعیت تکراری عادت کرده‌ایم، چون از سال ۹۸ دستگاه‌هایی که در انجام وظایف خود کم‌کاری می‌کنند هر سال در همین فصل که پیک جابه‌جایی مستاجران است، به دلیل انتقادات و نارضایتی‌ها صرفاً می‌خواهند تقصیر را گردن پلتفرم‌ها بیندازند، چند سال می‌گفتند قیمت‌ها از روی سایت برداشته شود، یک سال حکم به تعلیق دادند و حالا هم از مسدودسازی می‌گویند.»
مدیرعامل دیوار ادامه می‌دهد: «ما حتی فهرستی از کسانی را که به صورت هدفمند آگهی‌های غیرواقعی در بخش املاک منتشر کرده‌اند آماده کرده و به دلیل تضییع حقوق و اتلاف وقت کاربران‌‌مان، فرایند شکایت قضایی از آنها را هم شروع کرده‌ایم. چون این موضوع جزو دغدغه‌های اصلی دیوار برای افزایش کیفیت آگهی‌هاست.»
آرمندهی در پایان تاکید می‌کند: «ما همچنین برای احراز هویت کاربران آگهی‌گذار ملک، در تاریخ ۱۰ آذر ۱۴۰۲ یک سامانه دیگر به اسم ونیفای را نیز فعال کرده‌ایم. جلوگیری از انتشار آگهی‌های غیرواقعی از اهداف و برنامه‌های اصلی ما در دیوار است و از هر اقدامی که در زمینه رسیدن به این هدف موثر باشد استقبال کرده و برای اجرای آن آماده همکاری و تعامل هستیم.»
شوک نهایی/ مسدودسازی درگاه واریز ریالی صرافی‌های ارز دیجیتال
شوک نهایی وقتی به اکوسیستم استارتاپی وارد شد که در دی‌ماه سال 1403 درگاه پرداختی 7800 صرافی‌های ارز دیجیتال بدون اعلام قبلی از سوی بانک مرکزی مسدود شد. این اتفاق واکنش گسترده‌ای از سوی فعالان حوزه رمزارز و استارتاپ‌های فین‌تکی و رسانه‌ها در پی داشت. تحرکات بانک مرکزی در زمستان 1403 ماجرای طولانی‌تری دارد که تجارت‌نیوز در گزارشی مجزا به آن خواهد پرداخت.
چالش در وقت‌های اضافه سال 1403
بر اساس اطلاعیه جیبیت و بخشنامه بانک مرکزی، انتقال وجه و تسویه ابزارهای تسویه مبتنی بر API تا ۱۵ فروردین ۱۴۰۴ محدود شد. به نقل از پیوست و به استناد اطلاعیه جیبیت پیرو بخشنامه بانک مرکزی در خصوص محدودیت سقف برداشت غیرحضوری از حساب کلیه شرکت‌های دارای دسترسی وب‌سرویس، انتقال وجه و تسویه حساب با ذی‌نفعان پذیرندگان تا ۱۵ فروردین ۱۴۰۴ محدود شد.
بانک مرکزی علت این تصمیم را ارتقای اقدامات پیشگیرانه مرتبط با مستندسازی جریان وجوه در کشور و نظارت بر تراکنش‌های بانکی مشتریان در شبکه بانکی در تعطیلات نوروز عنوان کرد.
طبق بخشنامه بانک مرکزی، انجام تراکنش از طریق رابط برنامه‌نویسی کاربردی (API) که توسط آن بانک به مشتریان حقوقی اعطا شده است، باید تا سقف مبلغ ۴ میلیارد ریال به ازای هر تراکنش برداشت و ۲۰ میلیارد ریال به صورت روزانه محدود شود. قطع نظر از نوع مشتری حقوقی و سابقه فعالیت وی در آن بانک، هرگونه برداشت از طریق رابط مذکور بیش از آستانه‌های تعیین شده ممنوع است.
ویکی تجربه فیلتر شد!
ویکی تجربه سایت و پلتفرمی بود که این امکان را به کاربران می‌داد تجربه خود را از مصاحبه‌های کاری با یکدیگر به اشتراک بگذارند. این اولین بار نیست که محدودیت شامل حال چنین پلتفرم‌هایی می‌شود. به نقل از دیجیاتو پیش از این پلتفرم «جابگای» به چنین سرنوشتی دچار شد.
تاکنون مشخص نشده است که اعمال فیلترینگ بر این سایت از طرف چه نهادی و به چه منظوری صورت پذیرفته است. دولت پزشکیان با هدف مقابله و رفع فیلترینگ‌های ناگهانی روی کار آمد. تجارت‌نیوز در گزارشی دیگر به شکل مفصل به وضعیت اینترنت و فیلترینگ در سال 1403 پرداخت. با این حال این نوع رفتار که اجزا شاید کوچک را از تحرک وامی‌دارد، آثار مثبتی بر اکوسیستم استارتاپی ایران نخواهد داشت.
اکوسیستم استارتاپی ایران در حال پوست‌اندازی است
رویدادهای 1403 نشان می‌دهد اکوسیستم استارتاپی ایران در حال پوست‌اندازی است. در سالی که تحولات بسیاری بر فضای اقتصادی کشور تاثیر مخربی بر جای گذاشت، استارتاپ‌ها تکاپو و تحرک خود را از دست ندادند.
موارد مذکور در ایران گزارش تنها بخشی از اتفاقات مهمی بودند که در سال 1403 رخ دادند. تجارت‌نیوز در گزارش مجزا به اتفاق مهم دیگری خواهد پرداخت. عقب‌نشینی دولت و رفع فیلترینگ دو پلتفرم گوگل‌پلی و واتس‌اپ، تنها سرآغازی بود در مسیری که مصوبه شورای عالی فضای مجازی ترسیم می‌کرد. با این حال سعی شد در این گزارش به برخی از مهم‌ترین اتفاقات اکوسیستم استارتاپی ایران پرداخته شود.
تجارت‌نیوز همواره در تلاش بوده تا با حمایت از فعالان اکوسیستم استارتاپی کشور، اخبار را به شکل بی‌طرفانه به مخاطبان خود انتقال دهد. شما می‌توانید برای پیگیری اخبار حوزه استارتاپ، به صفحه علم و فناوری تجارت‌نیوز مراجعه کنید.
