شش اثر اقتصادی که به شما قدرت پیش‌بینی می‌دهد

از نظر بسیاری از صاحب‌نظران، اقتصاد موجودی زنده و حساس است که به محرک‌ها پاسخ‌هایی سریع و در مواردی پیش‌بینی‌ناپذیر می‌دهد. این موجود با دستور آرام نمی‌گیرد. مردم ایران که واکنش اقتصاد را به خروج آمریکا از برجام دیده‌اند، این موضوع را ساده‌تر متوجه می‌شوند. در این مقاله می‌خواهیم به شش اثر اقتصادی اشاره کنیم که درک این هیولا را ساده‌تر می‌کند.

این آثار ممکن است در کشورها و زمان‌های مختلف، صورتی متفاوت داشته باشند، اما در کلیت موضوع خللی ایجاد نمی‌شود. برای مثال حباب گل لاله در هلند (قرن 17) با حباب دات‌کام در آمریکا (قرن 21) یکی نیست. اما در هر دو مورد تخمینی نادرست از رشد صنعت در آینده، جماعتی را به خاک سیاه نشاند.

1- اثر ارابه در اقتصاد

اثر ارابه مربوط به علم اقتصاد رفتاری است. در یک جمع نشسته‌اید که یک نفر توصیه می‌کند حتما برای پس‌انداز، سکه طلا بخرید. نفر اول قانع می‌شود و ده سکه می‌خرد. نفر دوم هم همین‌طور. نفر سوم، چهارم تا دهم هم خرید می‌کنند. حالا احتمال این‌که شما هم بگویید که سکه طلا می‌خواهید، بیشتر است.

به‌طورکلی وقتی هراندازه که تعداد بیشتری آدم به یک باور یا عقیده برسند، نفرات بعدی ساده‌تر این عقیده را می‌پذیرند. به این اثر، اثر ارابه یا Bandwagon effect می‌گوییم.

اثر ارابه مثبت زمانی اتفاق می‌افتد که عده کثیری باور می‌کنند که با سفته‌بازی و دلالی در اوضاع آشفته اقتصادی نمی‌شود زندگی راحتی داشت و باید برای توسعه کشور کار کرد. در مثال اثر ارابه منفی مربوط به زمانی است که عموم مردم به این باور می‌رسند که برای سرمایه‌گذاری امن حتما باید از ایران بروند، چون بیشتر ثروتمندان دارند از ایران می‌روند.

در بازار سهام هم اثر ارابه دیده می‌شود. وقتی عده زیادی از یک سهم استقبال می‌کنند، افراد بعدی با تحلیل کم‌تر حاضر به سرمایه‌گذاری روی آن سهم می‌شوند. به‌خاطر این اثر افرادی که یک سهم را دارند، تا وقتی که سهم به سود نرسد افشا نمی‌کنند که این سهم را داشتند و کسانی که سهم را نداشته‌اند بعد از رشد ممکن است به‌دروغ بگویند که سهم را داشته‌اند.

2- اثر تقویمی در اقتصاد

«شب عید آجیل گران می‌شود. شهریور تقاضا برای نوشت‌افزار افزایش می‌یابد. رشد سهام در تابستان آهسته‌تر از بهار و پاییز است. بعد از عید وضع مالی مردم بدتر و بازار دچار رکود می‌شود.» به هر گزاره اقتصادی‌ای که در آن تقویم نقش داشته باشد، اثر تقویمی می‌گوییم.

اثر تقویمی (Calendar Effect) می‌تواند به ساعت یا به سال اشاره کند. مثلا این‌که بازار سهام در ساعات اولیه و پایانی هیجانی‌تر است و در حدود ساعت 11 متعادل‌تر می‌شود، یک گزاره تقویمی است. از طرف دیگر اشاره به افزایش تقاضا برای مسکن در اواخر ماه خرداد هم اثر تقویم بر بازار مسکن است.

درک اثر تقویمی کمک می‌کند که بتوانیم در زمانی کوتاه از بازاری پرسود بهره ببریم. مثلا برای معرفی یک برند جدید نوشت‌افزار، شهریور مناسب‌تر است تا آبان.

از طرف دیگر با منظور کردن اثر تقویمی، تحلیل‌های بهتری خواهیم داشت. مثلا وقتی می‌خواهیم ببینیم که چرا مقاله الف (دوشنبه منتشرشده) بیشتر از مقاله ب (جمعه منتشرشده) خوانده‌شده، باید در نظر بگیریم که مخاطبین سایت در روزهای جمعه کم‌تر از دوشنبه هستند.

3- اثر ثروت در اقتصاد

اگر شما ثروتمندتر شوید ، کالاهایی که می‌خرید و مقدار کالایی که می‌خرید تغییر خواهد کرد. مثلا اگر وضع مالی شما بهتر شود، ممکن است مقدار مصرف مرغ شما کم شود و بیشتر گوشت قرمز بخرید. این نتیجه عجیبی نیست.

اما نتیجه عجیب تاثیر ارزشِ دارایی‌های غیرنقدی بر الگوی خرید آدم‌ها است. مثلا فرض کنید که زمینی در شهرستان ساوه دارم. متوجه می‌شوم این زمین خیلی بیشتر از چیزی که فکر می‌کردم می‌ارزد. حالا که فکر می‌کنم میلیاردر شده‌ام، بدون آن‌که دستمزدم افزایش پیدا کند مصرف گوشت قرمز خود را بالا می‌برم!

وضع می‌تواند از این هم عجیب‌تر بشود. وقتی‌که قیمت زمین افزایش پیدا نکرده و من فقط خیال می‌کنم که وضعم بهتر شده است! در این حالت نیز ممکن است الگوی مصرفم دچار تغییر شود. در شرایط تورمی که قیمت هر چیزی بالا می‌رود، افرادی که فکر می‌کنند خانه و ماشینشان گران شده احساس کنند ثروتمند شده‌اند. در مقابل کسانی که به ارزش حقوق خود فکر می‌کنند احساس کنند که مفلوک شده‌اند. به‌این‌ترتیب شرایط مشابه به رفتارهای اقتصادی متفاوت برای این دو فرد منجر می‌شود.

در سطح کلان، ملتی که احساس کنند ثروتمندتر هستند کالاهای بهتر و بیشتری مصرف می‌کنند تا مردمی که دچار فقر احساسی هستند. به خاطر اثر ثروت یا Wealth effect دولت‌ها می‌توانند با تغییر در احساس اقتصادی مردم، الگوی رفتاری آن‌ها را تغییر دهند.

4- اثر طعمه در اقتصاد

این اثر بیشتر در اقتصاد خرد و بازاریابی موردبررسی قرار می‌گیرد. فرض کنید دو کالا وجود دارد که قیمت آن‌ها به‌این‌ترتیب است:

• بسته 1 لیتری 50 هزار تومان
• بسته 2 لیتری 100 هزار تومان

هرکس ممکن است ترجیحی متفاوت داشته باشد. حالا شرکت قیمت‌ها را به‌صورت زیر تغییر می‌دهد.

• بسته 1 لیتری 50 هزار تومان
• بسته 1.5 لیتری 120 هزار تومان
• بسته 2 لیتری 100 هزار تومان

با اضافه شدن بسته 1.5 لیتری به فهرست فروش، حالا بسته 2 لیتری جذاب‌تر از قبل به نظر می‌رسد. بسته 1.5 لیتری در این مثال یک طعمه (Decoy) و بسته 2 لیتری یک هدف (Target) است. شرکت می‌تواند گزینه یک لیتری را هم تارگت کند.

• بسته 750 سی‌سی 60 هزار تومان
• بسته 1 لیتری 50 هزار تومان
• بسته 2 لیتری 100 هزار تومان

در این مثال بسته 0.750 یک طعمه و بسته 1 لیتری هدف است.

یک مثال واقعی در مورد حق اشتراک نشریه اکونومیست است:

1. عضویت آنلاین، 59 دلار در سال برای دسترسی آنلاین به تمام مقالات اکونومیست از 1997.
2. عضویت نسخه چاپی، 125 دلار در سال برای حق اشتراک مجله اکونومیست.
3. اشتراک آنلاین و چاپی، 125 دلار برای حق اشتراک چاپی و دسترسی آنلاین به تمام مقالات اکونومیست از 1997.

آیا می‌توانید طعمه و هدف را مشخص کنید؟

5- اثر رژ لب در اقتصاد

فرض کنید که شما هرسال 10% درآمد خود را برای خرید کالاهایی لوکس مثل لباس مارک‌دار یا جواهرات می‌خرید. چه می‌شود اگر اوضاع اقتصادی شما بدتر شود؟ آیا خرید کالاهای لوکس را کاهش می‌دهید؟ اثر رژ لب یا lipstick effect می‌گوید نه، شما بجای کاهش خرید کالاهای لوکس، کالاهای لوکس ارزان‌تری خواهید خرید.

به بیان ساده در شرایط بد اقتصادی، مشتری‌های کالاهای لوکس بجای انگشتر الماس، رژ لب خواهند خرید.

از طرف دیگر اگر دولت‌ها بخواهند با محدودکردن تولید و مصرف کالاهای لوکس، جامعه را از تجمل نجات دهند، مردم کالاهای لوکس ارزان‌تری را جایگزین کالاهای لوکس قبلی می‌کنند و تلاش دولت برای کاهش تجمل‌گرایی به باد می‌رود.

در فاجعه‌های اقتصادی و بحران‌های مالی، خرید کالاهای لوکس ارزان باعث ایجاد یک حال خوب هم خواهد شد.

6- اثر شبکه در اقتصاد

یکی از جالب‌ترین آثار اقتصادی، اثر شبکه یا Network effect است. اثر شبکه شرایطی است که افزایش تعداد کاربر، ارزش یک محصول را بیشتر می‌کند. مثلا اگر فقط یک نفر تلفن داشته باشد، تلفن ارزشی ندارد. همچنین ارزش اینستاگرام و تلگرام به‌خاطر تعداد کاربرهایش است. یک پیام‌رسان بهتر که کسی روی آن عضو نیست، ارزش کم‌تری دارد.

اثر شبکه منفی حالتی است که تعداد بیشتر کاربر باعث کاهش ارزش یک کالا شود. مثلا اگر یک‌نفر در شهر ماشین داشته باشد، این ماشین خیلی ارزنده است. اما اگر همه ماشین داشته باشند، با بالارفتن حجم ترافیک ماشین داشتن ارزش خود را از دست می‌دهد.

اثر شبکه مستقیم حالتی است که تعداد کاربرها، ارزش همان محصول را تعیین می‌کنند. مثلا اگر کسی دستگاه فکس نداشته باشد، خرید فکس ارزنده نیست. اما اثر شبکه غیرمستقیم روی کالاهای دیگر اثر می‌گذارد. مثلا اگر مردم بیشتر آیفون بخرند، پیام‌رسان آی‌مسیج ارزش بیشتری خواهد داشت.

دقت کنید که اثر شبکه روی ارزش اثر دارد اما تنها عامل نیست. ممکن است محصولی پرکاربرد مثل دستگاه فکس به دلایلی مثل پیدایش ایمیل ارزش خود را از دست بدهد. حتی اگر همه دستگاه خود را نگه‌دارند.