زمین: قایقی که غرقش می‌کنیم

در ششم ماه می سال ۲۰۱۹، یعنی ۱۱ روز پیش، بخش خدمات بین‌دولتی سیاست‌های برپایه دانش سازمان ملل در حوزه اکوسیستم و تنوع زیستی (Intergovernmental Science-Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Services or ipbes)، گزارش وضعیت تنوع زیستی و اثرات انسان بر محیط‌زیست کره زمین را منتشر کرد.

این گزارش که در ۱۵۰۰ صفحه تنظیم‌شده است، بخش‌های گوناگونی دارد که هرکدام بخش‌های مجزایی از کره زمین را پوشش داده است. در صورت تمایل می‌توانید بخش‌های مختلف این گزارش تنوع زیستی درباره اروپا و آسیای مرکزی ، قاره آمریکا ، قاره آفریقا ، آسیا و اقیانوسیه را دریافت کنید.

۱۵۰۰ صفحه فاجعه

البته که خواندن یک گزارش هزار و پانصد صفحه‌ای در یازده روز عملی نیست؛ اما همین مرکز یک خلاصه چهل‌صفحه‌ای از همین گزارش را منتشر کرده است. چکیده گزارش تنوع زیستی و اکوسیستم سازمان ملل ، اطلاعات خوبی را برای فهم اوضاع جهان به ما می‌دهد.

حتی لازم نیست تمام این گزارش را بخوانید. همان چند صفحه اول شما را به این نکته می‌رساند که اوضاع به‌هیچ‌وجه خوب نیست. اگر من هم بخواهم بیشتر از این قضیه را خلاصه کنم، می‌توانم چنین توصیفی را بیاورم.

شاید با خود بگویید خب اینجا تجارت‌نیوز است و قرار است در مورد تجارت و اقتصاد حرف بزنیم. در این صورت ارتباط چنین گزارشی با تجارت و اقتصاد چیست؟

اولین چیزی در مورد این ارتباط به ذهن می‌رسد این است که ما همگی ساکن قایقی هستیم که داریم چوب‌های آن را می‌شکنیم و برای خود پول درمیاوریم.

کندن این چوب‌ها در نهایت باعث غرق شدن قایق و از بین رفتن همه‌مان می‌شود. این گفته در مورد مشکلات مهمی همچون گرمایش کره زمین صدق می‌کند.
اما قضیه از این هم فراتر است.

وقتی حشرات نباشند، ما هم نیستیم

شاید در یک نگاه ساده‌لوحانه مثلا منقرض شدن نسل یک گونه از یوزپلنگ‌ها تاثیری روی اقتصاد و تجارت ما نداشته باشد، اما از بین رفتن گونه‌های مختلفی از حشرات و پرندگان تاثیر مستقیمی روی امنیت غذایی انسان‌ها دارد.

زیرا بدون حشرات کشاورزی غیرممکن است. وقتی هم کشاورزی غیرممکن باشد، یعنی ما دیگر هیچ غذایی برای خوردن نخواهیم داشت.

پس بگذارید نگاه ساده‌لوحانه را کنار بگذاریم و به این نکته توجه کنیم که چگونه انقراض هرکدام از موجودات زنده روی زمین، مستقل از محل سکونت آن‌ها می‌تواند در نهایت به انقراض نسل بشر هم منجر شود.

پاسخ این است که کره زمین یک سیستم بزرگ درهم‌تنیده است که در خط تعادلی باریکی به سر می‌برد. دست‌کاری از هرکدام از بخش‌های آن مثل انقراض یک حیوان ساکن جزیره‌ای تنها در اقیانوس آرام، می‌تواند تعادل این سیستم را بر هم بزند و در نهایت به انقراض ما انسان‌ها منجر شود.

خلاصه گزارش تنوع زیستی سازمان ملل

طبق این گزارش ترکیب فعالیت‌های انسانی و به‌طور خاص تغییرات اقلیمی ناشی از گرم شدن کره زمین و اشغال تقریبا تمام کره زمین توسط انسان‌ها، باعث کوچک‌تر شدن یا از بین رفتن زیستگاه طبیعی بسیاری از گونه‌ها و در نتیجه از بین رفتن این آن‌ها شده است.

نرخ این تخریب آن‌قدر زیاد است که شاید بتوان آهنگ انقراض آن را با انقراض ناشی از برخورد شهاب‌سنگ‌ها در میلیون‌ها سال پیش به زمین مقایسه کرد.

بشر همراه با اینکه تولید محصولات کشاورزی و جنگلی را به‌شدت افزایش داده است، باعث تضعیف و از بین رفتن خاک‌های غنی از کربن و سلامت گونه‌هایی که موجب گرده‌افشانی می‌شوند، شده است. این گونه‌ها به‌طور خاص شامل انواع حشرات هستند.

نکته اینجاست که برنامه‌های فعلی برای بهبود شرایط مثل نشست اقلیمی پاریس و کنفرانس اقلیمی لهستان آن‌قدر قوی و سریع نیست که بتواند از وقوع یک فاجعه جلوگیری کند.

اهمیت اقتصادی تخریب زمین

وقتی به هر دلیلی ما انسان‌ها تعادل فرآیندهای طبیعی را به هم می‌زنیم، در نهایت طبیعت خود را در نقطه تعادلی دیگری تنظیم می‌کند. حتی اگر امروز انسان‌ها تمام کره زمین را هم نابود کنند، چندین هزار سال بعد، دوباره طبیعت کره زمین به یک نقطه تعادلی با عناصر خاص آن زمان خواهد رسید.

در کوتاه‌مدت هم دست‌کاری تعادل کره زمین به نحوی جبران خواهد شد؛ اما مشکل اینجا است که فرآیند‌ها و مسیری که طبیعت برای رسیدن به این نقطه تعادلی جدید سپری خواهد کرد، مشخص نیست چه زیان‌های انسانی و اقتصادی به بار داشته باشد.

پس بهتر است تا جای ممکن از آسیب زدن به طبیعت خودداری کنیم. بخشی از همین آسیب‌ها هم اقدام‌های ما انسان‌ها است که در نهایت به انقراض برخی گونه‌ها ختم می‌شود.

یکی از داده‌هایی که در همین گزارش سازمان ملل مطرح‌شده نشان می‌دهد که در آمریکا سالانه ۵۷۷ میلیارد دلار ضرر ناشی از نابودی گیاهان به علت از دست دادن حشرات گرده‌افشان ایجاد خواهد شد.

این یعنی بدون حشرات و زنبورها که ما باعث انقراض بخشی از آن‌ها شده‌ایم، کشاورزی و رشد گیاهی وجود نخواهد داشت.

یعنی نه‌تنها محصولات کشاورزی کامل از بین خواهند رفت، بلکه علف‌هایی که می‌توانند غذای حیوانات باشند هم نابود خواهند شد. این یعنی ۷ میلیارد جمعیت کره زمین بدون غذا خواهند بود.

بدون زنبورها و حشرات ما نیز وجود نخواهیم داشت.

انسان‌های لج‌باز

با اینکه داده‌های این گزارش جدید است اما هشدارهای آن قدیمی هستند. همان‌طور که دانشمندان از چند دهه پیش درباره تاثیر گازهای گلخانه‌ای روی گرمایش کره زمین و اثرات گرمایش کره زمین هشدار داده بودند اما کسی حرف آن‌ها را جدی نگرفته بود، هشدار درباره انقراض گونه‌ها و از بین رفتن تنوع زیستی هم چیزی جدید نیست.

ریچل کارسون (Rachel Carson) در کتاب خود بهار خاموش (Silent Spring) در سال ۱۹۶۲ هشدار داده بود که مواد شیمیایی مورداستفاده انسان‌ها به مرگ حشرات و پرندگان منجر می‌شود.

در دهه‌های بعد هم تلاش‌هایی برای ایجاد قراردادهایی برای حفاظت از گونه‌ها و به‌خصوص گونه‌های در خطر انقراض شکل گرفت.

اما هیچ‌کدام این هشدارها تاثیری نداشتند. علی‌رغم این هشدارها از آن زمان تا الان مقیاس فعالیت‌های بشری چندین مرتبه بزرگ‌تر شد. جمعیت 4.3 میلیارد نفر بیشتر شد. میزان تولید ناخالص جهان نیز بیشتر از ۱۰ برابر افزایش یافته است.

افزایش جمعیت و هم‌زمانی آن گسترش سیاست رشد اقتصادی به هر قیمتی در همه جای جهان، به فعالیت‌هایی از قبیل تولید محصولات با نقص عمدی و بی‌توجهی به محیط‌زیست که باعث عدم کارایی پیمان‌های زیست‌محیطی مثل پیمان کیوتو شدند، عملا توسعه پایدار را به یک افسانه تبدیل کردند.

گزارش سال ۲۰۱۹ سازمان ملل شاید ترسناک‌ترین تصویر درباره وضعیت زمین درباره از بین رفتن گونه‌های زیستی، کاهش منابع آبی، تقاضا برای غذا و تغییرات اقلیمی را ارائه می‌دهد.

طبق این گزارش اگر تلاشی برای کنترل میزان آسیب انجام ندهیم، طولی نمی‌کشد که ما هم همراه با بقیه موجودات کره زمین نابود شویم.

این قضیه از نظریه و حرف رد شده است. همین امروز هم فعالیت‌های بشر باعث انقراض گونه‌های خاصی شده است. ازآنجایی‌که مرده را نمی‌توان زنده کرد، در نتیجه این موجودات از روی زمین محو شده‌اند.

حتی اگر همین امروز هم تلاش خود را برای کنترل آسیب انجام دهیم، حوزه‌هایی وجود دارند که دیگر کار از کارشان گذشته است. فقط می‌توانیم جلو تخریب کامل زمین را بگیریم.

کسب‌وکارها برای حفظ محیط‌زیست چه‌کار می‌توانند بکنند؟

برای اینکه واقعا بتوانیم پیش از آنکه دیر شود و قبل از این قایق غرق شوید، کاری بکنیم راستش چه به‌عنوان صاحبان کسب‌وکار و چه به‌عنوان افرادی معمولی که در دنیای کسب‌وکار فعال یا فقط مشتری محصولات تجاری هستند باید آماده تغییرات تند و بنیادی در سبک زندگی و فرآیندهای کسب‌وکارمان باشیم.

از زمان انقلاب صنعتی و هم‌زمان با پیشرفت‌های علم پزشکی که موجب افزایش جمعیت شد، قدرت اقتصادی و ابزاری انسان‌ها افزایش یافت. این افزایش قدرت باعث شد انسان‌ها کارهای مخربی را شروع کنند و این کارهای مخرب در طول زمان به عادت‌های مخربی تبدیل شده‌اند.

ما انسان‌ها عادت کردیم که تا جایی که می‌توانیم زمین‌ها را به تسخیر خود درآوریم و در آن به زندگی و کسب‌وکار بپردازیم.

این کار باعث شده است مناطق سکونت حیوانات هر روز و هر روز کوچک‌تر شود. از آن‌سو ما با تسخیر این زمین‌ها، به دست‌کاری و تخریب آن نیز دست زده‌ایم.

بریدن درختان جنگل برای توسعه زمین کشاورزی، از بین بردن درختان جنگل برای کاشت درختانی همچون پالم و پاپیروس، استخراج نفت و مواد معدنی و استفاده از مواد شیمایی مواردی هستند که به تخریب زمین و دریا منجر شده‌اند.

از آن‌سو سوزاندن بی‌امان ‌سوخت‌‌های فسیلی در طول دو قرن گذشته، باعث گرمایش زمین و تغییرات اقلیمی شده‌ است که گونه‌های جانوری بسیاری را بی‌خانه کرده است.

اما شاید راهی باشد

منطقی است که وقتی مسئله‌ای به این بزرگی مطرح می‌شود توقع داشته باشیم دولت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی برای رفع آن اقدام بکنند؛ اما همان‌طور که پس از قرارداد اقلیمی پاریس نیز شاهد آن بودیم، برخی از کشورها به دلایل ظاهرا منطقی و غیرمنطقی از اجرای اقداماتی برای کاهش این تاثیرات سرباز می‌زنند.

پس از آغاز ریاست جمهوری دونالد ترامپ، او اعلام کرد که کشورش از توافق پاریس خارج می‌شود.

او برای این کار دو دلیل داشت. دلیل اول این بود که فکر می‌کرد این اقدام‌ها در نهایت باعث کاهش رشد اقتصادی آمریکا خواهد شد. افزایش رشد اقتصادی هم مهم‌ترین شعار اقتصادی ترامپ بود.

دلیل دومش هم بیشتر شبیه یک لج‌بازی کودکانه بود. ایده این بود که چون چین که خود نقش زیادی در تولید گازهای گلخانه‌ای دارد، در این توافق نیست، پس آمریکا هم از آن بیرون می‌آید.

یعنی آمریکا که یکی از موثرترین کشورها برای افزایش میزان گازهای گلخانه در زمین بود و شاید هم هست، حاضر به کاهش تولید آن نیست.

اما مبارزه چین با آلودگی نشان‌دهنده این است که این کشور برنامه‌های مهمی برای کاهش میزان آلودگی هوا انجام داده و می‌دهد. ازاین‌روی تاثیر اقتصاد چین به‌عنوان کارخانه جهان در کاهش آلودگی می‌تواند بسیار چشم‌گیر باشد. این مسئله با یکی از مبانی توسعه چین ارتباط دارد.

دراین‌بین اقتصادهای قدرتمند اروپایی مثل اقتصاد فرانسه ، اقتصاد آلمان ، اقتصاد بریتانیا ، اقتصاد سوئیس و اقتصاد نروژ نیز این مسئله را جز اولویت‌های خود قرار داده‌اند و به دیگر اقتصادهای منطقه یورو مثل اقتصاد اسپانیا ، اقتصاد ایتالیا و اقتصادی پرتغال هم برای تحقق این اهداف کمک می‌کنند.

اما دراین‌بین شرکت‌ها و خود کسب‌وکارها هم می‌توانند با اجرای برخی از کارها نقشی مؤثر در این زمینه داشته باشند. مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها از مباحث مهمی است که هرروزه برای کاربران اهمیت بیشتری می‌یابد و در چند سالی آینده به ترندی مهم بدل می‌شود.

تاثیر زیست‌محیطی خود را بشناسید

فهمیدن تاثیرات زیست‌محیطی فعالیت‌های تجاری شاید کمی پیچیده باشد؛ زیرا مثلا ممکن است شما برای تولید محصول خود، یک قطعه یا محصول نیمه آماده را از جای دیگری بخرید. در این حالت دانستن اینکه تولید آن قطعه چقدر آلودگی و مثلا چقدر زمین آشغال کرده است کار سختی خواهد بود.

اما شما می‌توانید با بررسی زنجیره تامینی شرکت خود بفهمید که تولید همین قطعه چه تاثیری روی دریاها و زمین گذاشته است.

بسته به محصولی که تولید می‌کنید ممکن است در زنجیره تامین شما به معدنکاری برای استخراج فلزات و زغال‌سنگ، استخراج نفت، ماهیگیری و چرای حیوانات، روی زمین و دریا ارتباط داشته باشد و روی آن تاثیر منفی گذاشته باشد. یا درصورتی‌که از محصولات کشاورزی مثل سویا یا روغن پالم استفاده می‌کنید، ممکن است برای تهیه موادی که شما می‌خرید، جنگل‌ها تخریب‌شده باشند.

وقتی شما این تصویر اولیه را به دست آوردید می‌توانید به کمک این اطلاعات اقدام‌های مثبتی برای کاهش تاثیرات زیست‌محیطی تجارت خود انجام دهید؛ مثلا سراغ تامین کننده‌هایی بروید که زمین کمتری استفاده می‌کنند، آلودگی کمتری دارند و در تلاش هستند از طبیعت محافظت کنند.

از آن‌سو هرکدام از ما به‌عنوان مصرف‌کنندگان محصولات تجاری می‌توانیم اولا کمتر مصرف کنیم، یا کالاهای بادوام بخریم تا هم زباله کمتری تولید و هم مواد کمتری مصرف کنیم.

از سوی دیگر مهم‌ترین اقدام ما که شاید به مذاق هیچ‌کدام از شرکت‌های تجاری نباشد تغییر اساسی عادت‌ها مصرف ماست.

شاید کسانی باشند که هر سال گوشی خود را عوض کنند تا چندین جفت کفش و چندین دست لباس داشته باشند که نمی‌پوشند. این حجم از خرید کالاهایی که به دردمان نمی‌خورند می‌تواند به یک اعتیاد بدل شود.

این اعتیاد به مصرف خود مستقیما باعث آسیب به طبیعت کره زمین می‌شود.

مدل‌های تجاری جدید رادیکال را بررسی کنید

در هر مدل تجاری را می‌توانیم با رعایت این سه نکته بسیار بهبود دهیم.

• فعالیت‌های مجزا کننده (Decoupling)
• فعالیت‌های چرخه‌ای (Circularity)
• فعالیت‌های احیاکننده (Regenerative)

فعالیت‌های مجزا کنند یعنی اینکه شما تلاش کنید محصول بیشتری را برای افراد بیشتری بدون نیاز به افزایش مواد اولیه (مثل آب و انرژی) تامین کنید.

چنین کاری بدین معنی است که ما باید در سیستم تولید خود حلقه‌های بسته‌ای از بازیافت و استفاده دوباره از مواد ایجاد کنیم تا مواد خام کمتری مصرف کنیم.
بخشی از همین چرخه‌ها هم احیای محصولات استفاده‌شده و واردکردن دوباره آن‌ها به چرخه مصرف است.

یکی از مثال‌های همین احیا «کشاورزی احیاکننده» (regenerative agriculture) و «چرای همگرا» (holistic grazing) است. بدین معنی که از کود گاوها و کشت محصولات خاص برای بهبود کیفیت خاک استفاده می‌کند و هم‌زمان نیز دی‌اکسید کربن موجود در اتمسفر را مصرف و کاهش می‌دهد.

از سیاست‌های تند حفاظت محیط‌زیست دفاع کنید

یکی دیگر از کارهایی که می‌توان چه در ایران و چه در جهان انجام داد پشتیبانی از حامیان محیط زیست است. این افراد معمولا به دنبال تصویب قوانین حفاظت محیط‌زیست و انجام اقدامات سریع برای حفاظت از آن هستند.

دانش امروزه انسان‌ها در مورد تنوع زیستی و مکان‌هایی که به‌عنوان یک ذخیره‌گاه طبیعی ژن‌هایی موجودات زنده عمل می‌کنند، بسیار زیاد است. ما حداقل می‌توانیم از تبدیل این مکان‌ها به پارک‌های ملی و منطق محافظت‌شده حمایت کنیم.

یکی دیگر از سیاست‌های محافظتی هم سیاست مالیات کربن است که در نهایت می‌تواند به کاهش دی‌اکسید کربن منجر شود.

حمایت‌ از تامین مالی کشورهایی که منابع طبیعی دارند هم می‌توانند نقش دیگری داشته باشد؛ زیرا با تامین نیاز این کشورها، دیگر لازم نخواهد بود که آن‌ها منابع طبیعی خود را به‌عنوان یک منبع درآمد ببینند.

با مشتریان و سهام‌داران حرف بزنید

اگر شما صاحب کسب‌وکار هستید، شاید انجام برخی تغییرات رادیکال برای کاهش اثرات زیست‌محیطی، باعث آشفتگی سهام‌دارها یا حتی مشتریان شما باشد.

شما به‌عنوان مدیر یک کسب‌وکار می‌توانید با مشتریان و سهام‌داران حرف بزنید و آن‌ها را با مسائل زیست‌محیطی محصولات خود آشنا کنید. این کار تغییر مدل‌های تجاری و هر تغییر بنیادی دیگری را راحت‌تر می‌کند.

همچنین شما می‌توانید با آگاه کردن مشتریان آن‌ها را ترغیب به خرید محصولاتی با تاثیرات زیست‌محیطی کمتر کنید تا در نهایت بتوانید تولید محصولات مضرتر را کنار بگذارید.

نه دیوانه باشیم و نه اقتصاددان

دیوید اتنبرو (David Attenborough) گوینده مشهور مستندهای طبیعت بی‌بی‌سی مثل سیاره زمین و سیاره آبی، یک جمله جالب دارد. او می‌گوید «کسی که به رشد اقتصادی بی‌نهایت باور دارد، یا دیوانه است یا یک اقتصاددان».

یکی از دلایلی که جهان امروز به این بحران زیست‌محیطی رسیده این است که تقریبا در همه کشورها، سیاست رشد اقتصادی به هر قیمتی اجرا می‌شد.

نتیجه اجرای یک‌جانبه و تک‌بعدی چنین سیاستی هم مشخص است. رشد اقتصادی به هر قیمتی یعنی تغییرات اقلیمی؛ یعنی از بین رفتن صخره‌های مرجانی؛ یعنی از بین رفتن ماهی‌ها؛ یعنی از بین رفتن حیوانات و گیاهان و حشرات و در نهایت یعنی انقراض انسان‌ها.